Podstawowe informacje
Bochnia to piękne miasto malowniczo położone na pograniczu Pogórza Wiśnickiego i Kotliny Sandomierskiej. Na południe od Bochni rozciąga się pagórkowaty krajobraz Pogórza Karpackiego i Beskidu Wyspowego, natomiast północną część ziemi bocheńskiej zajmują rozległe tereny równinne. Będąc w Bochni warto zwiedzić gotycką bazylikę św. Mikołaja, której fundację legenda przypisuje św. Kindze, oraz najcenniejszy zabytek miasta – kopalnię soli.
| Położenie: 49°58’N – 20°25’E | Powiat: Bocheński |
| Kod: 32-700 i 32-701 | Gmina: Bochnia |
| Tel. kierunkowy: 0 – 14 | Ludność: 29800 osób |
| Województwo: Małopolskie | Obszar: 30 km2 |
Kalendarium
1253 – Bochnia jako pierwsza osada w Małopolsce otrzymuje prawa miejskie
1357 – król Kazimierz Wielki zakłada przytułek – szpital dla górników
1637 – pierwszy potwierdzony cud obrazu Matki Bożej Różańcowej
1939 – egzekucja zbiorowa w Bochni, rozstrzelanie 55 osób na Uzborni
1990 – wydobycie ostatniego okrucha solnego z kopalni
Historia
W okresie średniowiecza (do końca XVI wieku)
Bochnia należy bezsprzecznie do grona najstarszych miast polskich. W 1998 r. obchodziła 800-lecie najstarszej wzmianki o soli bocheńskiej. Z 1198 r. pochodzi bowiem dokument patriarchy jerozolimskiego Monachusa potwierdzający nadanie soli z Bochni („sal de Bochegna„) klasztorowi Bożogrobców z Miechowa. W 2003 r. z kolei miasto świętowało 750-lecie nadania praw miejskich.
Bezpośrednią przyczyną lokacji miasta na prawie magdeburskim przez księcia krakowsko-sandomierskiego Bolesława Wstydliwego było odkrycie w 1248 r. soli kamiennej. Kolejne stulecia to czasy największego rozwoju i świetności miasta. Od XIV do XVI w. Bochnia liczyła ponad 3 tys. mieszkańców. Około 250 z nich zatrudniała kopalnia (największy zakład pracy na terenie miasta, aż do XX w.). Po Krakowie i Sandomierzu Bochnia była największym miastem Małopolski.
Rozwój miasta wspomagały liczne przywileje królewskie (w tym prawo składu, zwolnienia od ceł wewnętrznych) i doskonałe położenie przy szlaku handlowym. Nierzadko bawili tu władcy polscy – Bolesław Wstydliwy, Kazimierz Wielki, Władysław Jagiełło, Ludwik Węgierski, królowa Elżbieta, Jan Olbracht, Kazimierz Jagiellończyk, Zygmunt Stary, Stefan Batory, „który 2 dni i 3 noce” w mieście ucztował.
W czasach króla Kazimierza Wielkiego miasto otoczono murami. Późniejsze źródła wspominają nazwy niezachowanych do dziś bram miejskich: Krakowskiej, Sądeckiej, Tarnowskiej, Kowalskiej, Piotrkowskiej, i rynków miejskich: Górnego (zwanego też Małym) i Dolnego (zwanego Wielkim) z ratuszem i pręgierzem. Średniowieczny ratusz, spalony kilkakrotnie podczas licznych pożarów miasta, został odbudowany jako dwupiętrowa, murowana budowla z wieżą ratuszową. Od czasów lokacji Rynek Dolny stanowił centrum handlowe miasta z licznymi jatkami i kramami.
Krajobraz miasta dopełniały kościoły; oprócz głównego, parafialnego kościoła pod wezwaniem Świętego Mikołaja, ufundowanego przez matkę księcia Bolesława Wstydliwego Grzymisławę, był też wzmiankowany w źródłach już w 1347 r. drewniany Kościół Świętego Krzyża. Obok tego kościoła, ufundowanego przez bractwo górnicze tragarzy, 10 lat później powstał przytułek dla okaleczonych górników założony na mocy przywileju Kazimierza Wielkiego z 1357 r. Wspomniany kościół posiadał relikwie Krzyża Świętego.
Największymi zabudowaniami kościelnymi na terenia Bochni mógł się natomiast poszczycić klasztor oo. Dominikanów, ufundowany w 1375 r. przez Elżbietę Łokietkównę, matkę króla Ludwika Węgierskiego. Oprócz zabudowań klasztornych źródła wymieniają też trójnawowy kościół klasztorny pod wezwaniem Najświętszej Marii Panny, z dobudowaną w 1622 r. kaplicą różańcową przeznaczoną dla cudownego obrazu Matki Bożej Różańcowej, ogród klasztorny, ciągnący się aż do potoku Babicy, oraz cmentarz.
Z 1364 r. pochodzi najstarsza zachowana pieczęć radziecka miasta, przedstawiająca pierwszy herb Bochni eksponujący narzędzia górnicze.
W czasach nowożytnych (od XVII wieku)
W wieki nowożytne Bochnia wkroczyła jako dobrze ukształtowane i rozwinięte miasto. Miała dwa rynki (Górny i Dolny), liczne ulice: Białą, Różaną, Florencką, Kowalską, Szewską, Gołębią, Krakowską, Oracką, Trudną, Sądecką, Gazaris, Żydowską, przedmieścia, mury i bramy miejskie. Na Rynku Dolnym stał ratusz z salą posiedzeń rady miejskiej, kancelarią, aresztami, izbą tortur, archiwum i wieżą z zegarem. Wokół znajdowały się kramy kupieckie i jatki. Miasto szczycące się tytułem królewsko-górniczego otrzymało nowy herb z koronowanym orłem.
Na początku XVII w. do Bochni przybyli oo. Bernardyni i założyli klasztor.
Niestety, następne dziesięciolecia to czasy upadku miasta. Pobyt wojsk szwedzkich (1655-1656) oraz oddziałów Rakoczego (1657 r.), częste pożary (1650, 1677, 1709, 1751), szerzące się epidemie, w tym cholery i tyfusu (1652/53, 1685/86, 1707, 1710/11, 1737…), zdziesiątkowały ludność. W 1710 r. liczba mieszkańców Bochni zmalała z 4 do 2 tysięcy.
Nieumiejętna rabunkowa eksploatacja soli doprowadziła do powolnego upadku bocheńskiej kopalni i przyczyniła się dodatkowo do zubożenia miasta.
Czerwiec 1772 r. rozpoczął okres prawie 125-letniej niewoli austriackiej. Do Bochni napłynęli liczni urzędnicy austriaccy zajmując posady w magistracie i Cyrkule. Bardzo szybko nastąpiła kasacja obydwu bocheńskich klasztorów – Dominikanów, których konwent stał się siedzibą władz nowoutworzonego cyrkułu bocheńskiego, i Bernardynów. W 1790 r. rozebrano i sprzedano na licytacji grunt po kościele św. Leonarda i istniejący przy nim cmentarz, przytułek, ogród i sad. W 1794 r. rozebrano również „grożący zawaleniem” ratusz i mury miejskie.
Wiek XIX przyniósł miastu odrodzenie kulturalno-gospodarcze. W 1817 r. założono w Bochni istniejące do dziś gimnazjum im. króla Kazimierza Wielkiego, w 1856 r. uruchomiono połączenie kolejowe Bochni z Krakowem i Wiedniem. Kilka lat później ze Lwowem. Wymieniono oświetlenie miasta na gazowe, po 1908 r. skanalizowano całe miasto. W 1905 r. Bochnia otrzymała pierwsze połączenia telefoniczne. W 1886 r. założono bibliotekę publiczną, a w 1913 r. – pierwszy kinoteatr. Zaczęto budować piękne kamienice, wille, a także budynki użyteczności publicznej projektowane przez architektów z Pragi, Lwowa, Budapesztu oraz Wiednia na zlecenie władz miasta i kopalni.
Niezaprzeczalnie jednym z najładniejszych budynków w Bochni pochodzącym z tego okresu, z „rozpasaną secesją w elewacji”, z zachowanymi oryginalnymi witrażami, stiukami, arkadami, plafonami, fasetami i stolarką jest willa projektu Teodora Talowskiego, usytuowana przy ul. Konstytucji 3 Maja nr 3 – obecna siedziba Archiwum Państwowego. Niecodzienny budynek mieści też wyjątkowe zbiory, m.in. dokumenty pergaminowe i papierowe, rękopiśmienne księgi miasta Bochni okresu staropolskiego, oryginalne mapy i plany kopalni oraz wiele innych zabytków przeszłości.
W dwudziestym wieku (po 1914 roku)
I wojna światowa przyniosła ze sobą przemarsze wojsk austriackich, okupację i grabież Rosjan oraz potyczki i starcia w okolicach Bochni. Do służby w Legionach Józefa Piłsudskiego wyruszyło w sierpniu 1914 r. około 600 osób związanych z Bochnią, z czego 53 pochodziło z bocheńskiego gniazda „Sokoła”. Wielu gimnazjalistów opuściło wówczas mury szkolne, zasilając szeregi legionów. Bochnianie uczestniczyli w każdej niemal bitwie oddziałów legionowych. Z ich udziałem toczyły się walki pod Gorlicami, Kołomyją, Kostiuchnówką i Rarańczą. Najcięższe straty ponieśli jednak w walkach o Polską Górę (4 VII 1916 r.), gdzie powstrzymywali Rosjan starających się – w ramach wielkiej ofensywy Brusiłowa – przerwać polską, długo umacnianą pozycję obronną (zwaną redutą Piłsudskiego). Mimo zdecydowanej przewagi Rosjan w ludziach i sprzęcie, wielkie poświęcenie legionistów (o czym świadczą ich olbrzymie straty w ludziach) sprawiło, że taktyczne zwycięstwo Rosjan pod Polską Górą, po morderczych walkach z Polakami, osłabiło dalszą ofensywę prowadzoną z tak wielkim rozmachem na początku lipca 1916 r.
W lipcu 1917 r., w ramach tzw. kryzysu przysięgowego oddziały legionistów, które nie chciały złożyć przysięgi na wierność wobec sojuszniczych armii, zostały rozbrojone, a żołnierze internowani (wśród nich bochniacy, m.in.: Leopold Okulicki, Marian Jędrychowski, Franciszek Ilojarski i Tadeusz Kurowski). Jedynie II Brygadę z generałami Zygmuntem Zielińskim i Józefem Hallerem (cieszącym się ogromnym autorytetem) po złożeniu nowej przysięgi wysłano na tereny Bukowiny, gdzie toczyła walki ze zdemoralizowaną już armią rosyjską. Po pokoju brzeskim (luty 1918 r.) wojska gen. Hallera postanowiły przebić się przez kordon wojsk austriackich i niemieckich i przejść na druga stronę frontu. Pod Kaniowem 11 V 1918 r. rozegrała się jednodniowa bitwa polsko-niemiecka zakończona rozbiciem oddziałów legionowych. Polsko – niemieckie starcie skończyło w sposób symboliczny okres Legionów Polskich.
Na frontach I wojny światowej (tzw. Wielkiej Wojny) śmierć poniosło blisko 250 żołnierzy – bochnian, wielu zostało rannych (m.in. płk Walerian Czuma). Ci, którzy przeżyli, zasilali w odległych zakątkach Europy polskie oddziały, m.in. w Murmańsku, Kubaniu i Omsku, gdzie nowe formacje wojskowe tworzył wspomniany już Czuma. Zdecydowana jednak większość bochnian – byłych żołnierzy – wróciła do swojego miasta, gdzie zasilała rozwijającą się prężnie na terenie miasta Polską Organizację Wojskową oraz kontynuowała naukę w porzuconym w 1914 r. Gimnazjum. Niestety nie na długo. Już pod koniec 1918 r. i na początku 1919 r. walki o granice niepodległej Polski zmobilizowały kolejne roczniki Polaków, w tym jakże doświadczonych w wojskowym rzemiośle bochnian, do wstępowania w szeregi wojsk II Rzeczpospolitej.
Po latach, w 1935 r., wdzięczna swoim bohaterom ludność bocheńska ufundowała pomnik – mogiłę przy Plantach, który kryje prochy ponad 250 bochnian poległych na frontach I wojny światowej. Na położonym niedaleko cmentarzu komunalnym znajduje się kwatera wojskowa, założona w 1916 r. Pochowano w niej 417 żołnierzy – Austriaków, Niemców i Rosjan poległych w okolicach Bochni. Obiekt ten zaliczany jest do najpiękniejszych cmentarzy wojskowych z okresu I wojny światowej.
Dwudziestolecie międzywojenne to przede wszystkim widoczna aktywność społeczna bochnian. W 1935 r. na terenie miasta działały 64 stowarzyszenia kulturalno-sportowo-oświatowe, które organizowały odczyty, spotkania, wieczorki, bale i inne uroczystości patriotyczno-narodowościowe, m.in. odsłonięcie w 1935 r. pomnik Poległym za Wolność w 20. rocznicę wymarszu batalionu bocheńskiego do Legionów. Niektóre z nich działają nieprzerwanie do dziś, jak np. Stowarzyszenie Bochniaków, które w okresie międzywojennym utworzyło koła terenowe w Krakowie, Warszawie i Lwowie.
Orkiestra górnicza i gimnazjalna grała co niedzielę w wybudowanej w 1934 r. altanie w Parku Salinarnym. Dużym zainteresowaniem cieszył się też wybudowany w 1930 r. stadion sportowy Bocheńskiego Klubu Sportowego i oddana do użytku w 1936 r. hala gimnastyczna.
W okresie międzywojennym w Bochni działały kina: „Zorza” (późniejsza „Reduta”, od 1929 r. „Marysieńka”), w latach 1935-1936 „Wanda”, a w latach 1936- 1938 „Bałtyk”. We wrześniu 1938 r. uruchomiono kina „Raj” i „Jutrzenka”, w nowo otwartym budynku Czytelni Katolickiej.
Dla młodzieży szkolnej wybudowano Kościół Szkolny pod wezwaniem św. Stanisława Kostki.
Pierwsze bomby spadły na Bochnię 3 września; cztery dni później do miasta wkroczyło wojsko niemieckie, rozpoczynając długie lata okupacji i terroru. Już w grudniu 1939 r. zastosowano w Bochni zasadę zbiorowej odpowiedzialności, rozstrzeliwując w lasku na Uzborni 55 osób. W getcie bocheńskim w latach 1941-1943 zginęło ok. 14 tys. osób pochodzenia żydowskiego. Społeczeństwo czynnie włączyło się w walkę z okupantem. Oprócz tajnego nauczania działał ruch oporu. Już w październiku 1939 r. powstał w Bochni Związek Walki o Wolność Polski i równolegle Służba Zwycięstwu Polski (późniejszy Związek Walki Zbrojnej). Jedną z największych akcji ruchu oporu było odbicie ok. 120 więźniów, głównie politycznych, z więzienia w Wiśniczu Nowym 28 VII 1944 r. i wykolejenie trzech niemieckich pociągów na linii Bochnia – Rzezawa w 1943 r., (przez oddział Gwardii Ludowej), co spowodowało dwudziestogodzinną przerwę w ruchu kolejowym.
21 I 1945 r. Bochnia odzyskała wolność wraz z wkroczeniem wojsk radzieckich.
Na kartach historii II wojny światowej zapisali się m.in. pochodzący z Bochni gen. Walerian Czuma – bohaterski obrońca Warszawy, gen. Leopold Okulicki – ostatni dowódca Armii Krajowej, skazany w procesie moskiewskim przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego Związku Radzieckiego na 10 lat więzienia, czy Jan Kot – członek kierownictwa organizacji Wolność i Niezawisłość, skazany w procesie krakowskim trzykrotnie na karę śmierci.
W drugiej połowie XX w. w Bochni nastąpił widoczny rozwój przemysłowy. W 1962 r. uruchomiono Zakład Urządzeń Chłodniczych, następnie filię ówczesnej Huty im. Lenina – Zakład Przetwórstwa Hutniczego wytwarzający blachy i taśmy elektrotechniczne, bariery drogowe i kształtowniki zimnogięte. Działał upaństwowiony Zakład Naczyń Kamionkowych, Cegielnia, tradycyjnie Kopalnia Soli, Okręgowa Spółdzielnia Mleczarska, Herbapol, Zakład Przetwórstwa Owocowo-Warzywnego i wiele innych.
Powstały nowe szkoły podstawowe i średnie (w tym II Liceum Ogólnokształcące), a nawet wyższe – w 2001 r. rozpoczęła I rok akademicki Wyższa Szkoła Ekonomiczna. Miasto rozrastało się, wchłaniając dotychczasowe wsie: Chodenice, Kurów, Kolanów, Dołuszyce i budując nowe osiedla: Kolejowe, Niepodległości, Solna Góra, św. Jana, Słoneczne, Windakiewicza.
W latach 90. miasto przeżywało stagnację gospodarczą, związaną z likwidacją wielu zakładów pracy. Obecne władze samorządowe widzą przyszłość Bochni w turystyce. W ciągu zaledwie czterech ostatnich lat w Bochni powstały nowoczesne hotele z bazą konferencyjno-restauracyjną i kompleksami rehabilitacyjno-rekreacyjnymi: Millenium, Cold, Florian, Sutoris (który także proponuje noclegi w podziemiach kopalni soli na głębokości ok. 220 m w leczniczym mikroklimacie). W 2000 r. otwarto w Bochni nowoczesny basen ze zjeżdżalnią, jacuzzi i zapleczem rehabilitacyjnym.
Powstały duże prywatne firmy: „Uzdrowisko Kopalnia Soli sp. z o.o.”, „Cold”, „Igloo”, „Mawi”, „Contimax”, „Segafredo-Zanetti”, „Sanit” i in. Nieustannie rozwija się PSS „Społem”, szczycące się ponad 100-letnim rodowodem.
Bochnia dzisiaj
Bochnia to miasto malowniczo położone na pograniczu Pogórza Wiśnickiego i Kotliny Sandomierskiej zaliczane do najpiękniejszych miast Małopolski. Na południe od Bochni rozciąga się pagórkowaty krajobraz Pogórza Karpackiego i Beskidu Wyspowego z najwyższym w tym rejonie wzniesieniem – Kamionną (801 m n.p.m.), natomiast północną część ziemi bocheńskiej zajmują rozległe tereny równinne Kotliny Sandomierskiej, otoczone przez rzekę Rabę i Puszczę Niepołomicką leżącą nieopodal.
Bochnia jest jedną z najstarszych osad w Polsce lokowanych na prawie miejskim. Pierwsza wzmianka o Bochni pochodzi z dokumentu z 1198 r., w którym ówczesny patriarcha jerozolimski Monachus potwierdził nadanie bocheńskiej soli warzonej dla klasztoru Bożogrobców z Miechowa. W pięć lat po odkryciu na tym terenie soli kamiennej, w 1253 roku Bolesław Wstydliwy nadał Bochni przywilej lokacyjny na prawie magdeburskim. Okres świetności miasta przypadł na czasy panowania Kazimierza Wielkiego, który zreorganizował miejscową żupę, rozbudował zamek oraz otoczył miasto murami. Gdy pod koniec XVI wieku zaczęła podupadać bocheńska żupa solna, która decydowała o zamożności miasta i jego mieszkańców, dla Bochni rozpoczął się okres głębokiego upadku, z którego miasto podniosło się dopiero w połowie XIX wieku.
Będąc w Bochni warto zwiedzić gotycką bazylikę św. Mikołaja (której fundację legenda przypisuje św. Kindze) z barokowymi stallami przedstawiającymi żywoty św. Jana Chrzciciela i św. Stanisława, gotycką kaplicą św. Kingi z wizerunkiem świętej namalowanym w 1893 roku wg szkicu Jana Matejki oraz XVI-wiecznym cudownym obrazem Matki Bożej Różańcowej. Jednakże najcenniejszym zabytkiem Bochni jest kopalnia soli powstała w połowie XIII wieku z chwilą odkrycia pokładów soli twardej. Natomiast jeden z wybudowanych w tym rejonie dwóch najstarszych polskich szybów, Sutoris, funkcjonuje do dnia dzisiejszego.
Z Ziemią Bocheńską związanych było wiele wybitnych osobistości, które na trwałe zapisały się w historii naszego kraju. Byli to m.in.: patronka Polski św. Kinga, książę Stanisław Lubomirski, twórca Legionów Polskich Jan Henryk Dąbrowski oraz najwybitniejszy przedstawiciel polskiego malarstwa historycznego XIX wieku Jan Matejko. Jednakże okolice Bochni znane są nie tylko z historycznych, malowniczo położonych miejscowości takich jak Wiśnicz czy Lipnica Murowana, zabytkowych średniowiecznych kościołów, pomników i figur, ale także z licznych zabytków przyrody. Oprócz dwóch parków krajobrazowych (Bratucickiego i Wiśnicko-Lipnickiego), w regionie znajduje się kilka rezerwatów przyrody chroniących najcenniejsze roślinne okazy oraz rozległe obszary leśne, do których zaliczamy: Puszczę Niepołomicką, Las Grobla, Las Bratucicki, Las Jodłówka i lasy Pogórza.