Podstawowe informacje
Czersk jest uroczą niewielką miejscowością położoną nad jeziorem Czerskim w odległości zaledwie kilku kilometrów na południowy-wschód od Góry Kalwarii. Został on usytuowany na trzech wzgórzach wysokiej nadrzecznej terasy wrzynającej się rozległym cyplem w pradolinę Wisły. Czersk położony jest w cieniu murów średniowiecznego zamku, z których roztacza się piękny widok na dolinę Wisły. To właśnie ruiny gotyckiej budowli obronnej wzniesionej przez księcia mazowieckiego Janusza I są jednym z najcenniejszych zabytków ziemi mazowieckiej.
Położenie: 52°23’N – 20°18’E | Powiat: Płoński |
Kod: 09-150 | Gmina: Czerwińsk |
Tel. kierunkowy: 0 – 24 | Ludność: 1200 osób |
Województwo: Mazowieckie | Obszar: 547 ha 65 arów 96 m2 |
Kalendarium
1386 – lokacja Czerska na prawie chełmińskim przez księcia mazowieckiego Janusza Starszego
1526 – przyłączenie ziemi czerskiej do Królestwa Polskiego
1656 – zniszczenie zamku w Czersku przez Szwedów podczas „potopu szwedzkiego”
1869 – odebranie Czerskowi praw miejskich przez przez władze rosyjskie
Historia
W księstwie mazowieckim (do 1526 r.)
Czersk pierwotny został usytuowany na trzech wzgórzach wysokiej nadrzecznej terasy wrzynającej się rozległym cyplem w pradolinę Wisły. Założyciele wczesnośredniowiecznego grodu i towarzyszących mu osad po mistrzowsku wykorzystali wszystkie walory terenu. Z jednej strony wysoka skarpa nadrzeczna zapewniała od wschodu bezpieczeństwo osadnikom. Z drugiej zaś osady zostały umiejscowione w klasyczny sposób na pograniczu różnych stref gospodarczych, dzięki czemu ich mieszkańcy mogli korzystać zarówno z rozległych lasów rozciągających się na wysoczyźnie, jak i z intensywnie zagospodarowanej rolniczo pradoliny. W późniejszym średniowieczu (XIII–XIV w.) globalne zmiany zachodzące w dorzeczu Wisły, spowodowane wycięciem lasów oraz zwilgotnieniem klimatu – skutkujące wzrostem ilości i wielkości powodzi – sprawiły, że tereny niżej położone mogły być wykorzystywane przede wszystkim jako doskonałe łąki i pastwiska, wzrosło za to rolnicze znaczenie wysoczyzny, w znacznym już stopniu odlesionej.
Niemałe znaczenie na usytuowanie grodu miał też przebieg szlaków handlowych: bardzo ważnej tzw. wielkiej drogi łączącej Pomorze z Rusią (Gdańsk, Toruń, Bobrowniki, Płock, Wyszogród, Zakroczym, Czersk, Sieciechów, Lublin aż do Włodzimierza na Wołyniu, z odnogą do Krakowa) i krzyżującego się z nią na wysokości Czerska traktu wschód–zachód, przekraczającego w tym miejscu Wisłę dzięki istniejącym brodom i kierującego się na Śląsk.
Pierwsze ślady osadnictwa, które koncentrowało się na tych terenach przede wszystkim na terasie zalewowej, pochodzą z przełomu er. Z bardziej trwałym osadnictwem mamy dopiero do czynienia w okresie wczesnego średniowiecza. Początkowo w wiekach VI i VII były to nieliczne, rozproszone gospodarstwa, które w IX–X w. zastąpione zostały przez bardziej zwartą wieś. Na jej miejscu w okresie tzw. drugiej monarchii piastowskiej powstał drewnianoziemny gród obronny, będący siedzibą lokalnych władz, a wkrótce także parafii. Został on wzniesiony prawdopodobnie na polecenie Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana. O znaczeniu Czerska w tym czasie świadczy zbudowanie w obrębie grodu murowanego kościółka romańskiego pod wezwaniem św. Piotra. Odkrycie związanego z nim bogatego pochówku skłoniło niektórych badaczy do snucia przypuszczeń o pochowaniu tu osoby wysokiej rangi, możliwe, że politycznego emigranta dynastycznego pochodzenia. Jednakże bardziej prawdopodobna jest wersja stwierdzająca, że jest to grób któregoś z lokalnych urzędników (kasztelana?).
W tym samym czasie na wzgórzu środkowym rozwijało się podgrodzie, obejmujące swym zasięgiem większość obszaru późniejszego miasta lokacyjnego. Pomyślny rozwój Czerska przerwała w drugiej połowie XII w. katastrofa: zniszczeniu uległ gród z kościołem, a osadnictwo przeniosło się w całości na wzgórze środkowe. Niektórzy badacze wiążą to wydarzenie z wojną domową po śmierci Bolesława Krzywoustego.
Kolejny okres rozkwitu Czerska należy wiązać z czasami Konrada Mazowieckiego i jego następców. Odbudowano wówczas gród na wzgórzu południowym, wzniesiono nowy, początkowo raczej drewniany kościół św. Piotra. Gród stał się siedzibą urzędników (wojewodów – pierwsza wzmianka z 1242 r., kasztelanów – 1224 r. i sędziów – 1241 r.), a także samych książąt.
Jako pierwszy z tytułem księcia czerskiego wystąpił Siemowit (1256 r.), najmłodszy syn Konrada i protoplasta mazowieckiej linii książęcej. Wiadomo jednak, że przebywał tu chętnie już jego ojciec, który ufundował i bogato uposażył miejscową parafię, a gród wykorzystywał także do „niecnych” celów, przetrzymując w nim swych wrogów: małoletniego bratanka Bolesława Wstydliwego, a może także księcia śląskiego Henryka Brodatego. Niestety, nie zachował się oryginalny dokument Konrada dla kościoła Wniebowzięcia NMP w Czersku. Wydaje się jednak, że falsyfikat pochodzący rzekomo z 1245 r. – faktycznie zapewne młodszy co najmniej o 150 lat – opierać się mógł na autentycznych wydarzeniach z przeszłości. Wkrótce (najpóźniej w 1252 r.) przeniesiono do Czerska siedzibę archidiakonatu z nieodległego Grójca. Należy przypomnieć, że w tym czasie i aż do końca istnienia Rzeczypospolitej Obojga Narodów południowe Mazowsze podlegało kościelnie biskupstwu poznańskiemu, a nie bliższemu biskupstwu płockiemu. Oddalenie od siedziby metropolii sprawiło, że konieczne stało się stworzenie na miejscu struktury kościelnej ułatwiającej bieżącą działalność Kościoła. Z tego też powodu pozycja archidiakona czerskiego (później warszawskiego) była szczególnie wysoka.
Kościół św. Piotra miał status kolegiaty z czterema kanonikami. Główną siedzibą księcia, a pod jego nieobecność urzędników, była zapewne wieża mieszkalna umiejscowiona w grodzie o kwadratowej podstawie o długości boku wynoszącej 8 m. Trapiące Mazowsze w drugiej połowie XIII i w XIV w. najazdy jaćwieskie i litewskie powodowały zniszczenia także na podgrodziu czerskim. Mimo jednak tych niekorzystnych okoliczności Czersk rozwijał się pomyślnie.
Jako siedziba władz świeckich i kościelnych był także najbardziej liczącym się w tym czasie centrum kulturalnym południowego Mazowsza.
Rozwój podgrodzia następował stopniowo. Uważa się, że już w połowie XIV w. Czersk mógł po raz pierwszy otrzymać prawa miejskie, regulujące jego ustrój wewnętrzny i umożliwiające jego dalszy rozwój. Niestety, trwające ciągle najazdy obcych wojsk, a co ważniejsze zmiana przebiegu szlaków handlowych – przede wszystkim odsunięcie się na zachód szlaku północ–południe – sprawiły, że miasto nie rozwijało się tak szybko, jak to zakładano. Już w pierwszej połowie XIV w. pod względem gospodarczym górowała nad Czerskiem nieodległa Warszawa.
W 1386 r. Czersk otrzymał ponownie prawo chełmińskie z rąk księcia mazowieckiego Janusza Starszego, które miało ułatwić podniesienie się miasta z opłakanego stanu spowodowanego wcześniejszymi zniszczeniami. Ten akt prawny zapoczątkował nowy okres w dziejach miasta, trwający aż do lat 60. XIX w., gdy władze rosyjskie odebrały Czerskowi prawa miejskie. Książę Janusz – niezwykle zasłużony dla Mazowsza monarcha – rozpoczął także budowę w Czersku murowanego, imponującego zamku. Najpierw została wzniesiona czworoboczna wieża Bramna od północy, wystająca poza linię murów oraz wzniesiona na planie koła wieża Zachodnia i towarzyszące im fragmenty murów. W następnym okresie wzniesiono wieżę Południową (także na planie koła) i resztę obwodu murów. Wewnątrz murów stał niewielki romański kościół z XIII w. oraz zabudowania mieszkalne, prawdopodobnie drewniane. Prace zakończono przypuszczalnie przed 1410 r.
Czersk był jedną z ulubionych siedzib księcia, który odwiedzał go często, spędzając tu z reguły święta Wielkiej Nocy. Janusz Starszy podjął jednak także inne, niekorzystne z punktu widzenia tej miejscowości i jej mieszkańców decyzje. Przeniósł mianowicie, już jak się okazało – na stałe, stolicę tej części Mazowsza do Warszawy, co odbiło się także na jego tytulaturze; książę Janusz jako pierwszy zaczął używać tytułu księcia warszawskiego. W nowej stolicy wzniósł murowany zamek oraz przeniósł do niej w 1398 r. kolegiatę i siedzibę archidiakonatu z Czerska. Kanonikom nakazał zaś zabrać ze sobą wszystkie sprzęty i księgi kościelne.
Czersk pozostał jednak nadal stolicą ziemi, siedzibą lokalnych sądów ziemskich i grodzkich oraz starosty zarządzającego na wyznaczonym mu obszarze majątkiem książęcym i dbającym na nim o bezpieczeństwo, a wkrótce także sejmiku ziemskiego. Odsunięcie szlaków handlowych od Czerska i wiążące się z tym przejęcie roli centrum politycznego, gospodarczego, kościelnego i kulturalnego przez Warszawę sprawiło, że Czersk przestał się rozwijać i pozostał stosunkowo niewielkim miastem.
Wydaje się, że rola Czerska jako centrum ziemi mazowieckiej przewyższała od tej pory jego rolę gospodarczą. Świadczyć może o tym fakt stosunkowo częstego bywania w tej miejscowości książąt mazowieckich, zwoływanie zjazdów ogólnodzielnicowych lub ziemskich, które przekształciły się następnie w sejmiki ziemskie. To właśnie tutaj ogłoszono jeden ze statutów mazowieckich, a miejscowy sejmik, poza warszawskim, był z reguły najliczniejszym na Mazowszu.
W Królestwie Polskim (po 1526 r.)
Po inkorporacji Mazowsza do Korony w 1526 r. podjęto w zamku czerskim poważne prace budowlane, znacznie nadbudowując wieże i kurtyny. Nie dbano przy tym zupełnie o walory obronne budowli, koncentrując się na jej funkcji mieszkalnej i reprezentacyjnej. Kolejne zmiany wprowadziła w Czersku królowa Bona, dla której po 1547 r. miasto miało się stać główną siedzibą. Na jej polecenie wzniesiono nowe, murowane już budynki mieszkalne, dom południowy i rozleglejszy pałac wzdłuż pierzei północnej. Założono też rozległe ogrody i winnice.
Lokacja miasta w 1386 r. skutkowała nie tylko zmianami prawnymi i organizacyjnymi, lecz również przebudową struktury terytorialnej miasta. Wytyczono prostokątny rynek i wybiegające z jego narożników cztery ulice: Warecką – przechodzącą poza granicami miasta w trakt południowy, Warszawską – skierowaną na północ, Mostową – biegnącą w kierunku Wisły (na wschód), i Rybacką – obiegającą wzgórze zamkowe od południa. Istniały jeszcze uliczki Świńska, Wąska i Wójtowska. Ta ostatnia była zachodnią granicą terenów zabudowanych. Korzystali z niej ci podróżni, którzy chcieli ominąć Czersk poruszając się trasą północ–południe. Jednocześnie wytyczono działki budowlane i rolne mieszczan czerskich. Książę Janusz Starszy uważał, że lokowane przez niego miasto zaliczać się będzie do małych, o czym świadczy stosunkowo niewielka liczba wymierzonych działek – ok. 40. Nie jest w chwili obecnej jasne położenie kościoła parafialnego lokowanego miasta. Ten znany z XIII w. kościół, wzniesiony prawdopodobnie na wzgórzu północnym (zwanym Kościelisko), na którym stoi obecna świątynia pochodząca z XIX w., pod koniec XIV w. prawdopodobnie nie istniał. Funkcje fary pełnił kościół pod wezwaniem św. Jana, stojący być może przy ul. Wareckiej. Zapewne już w XV w. wzniesiono w centrum rynku ratusz, który spłonął w 1540 r. O jego istnieniu dowiadujemy się z przywileju króla polskiego i wielkiego księcia litewskiego Zygmunta Augusta z 1566 r., pozwalającego mieszczanom na odbudowę spalonej budowli.
Prawdopodobnie wszystkie budynki w mieście, łącznie z kościołem i ratuszem, były drewniane. Badania archeologiczne wykazały, że budynki mieszkalne, chociaż drewniane, prezentowały się stosunkowo okazale. Obrzucone były gliną i miały z reguły po kilka izb. Wiele z nich było podpiwniczonych.
Wśród historyków panuje przekonanie o istotnym znaczeniu zajęć rolniczych w ekonomice małych miast i miasteczek polskich okresu średniowiecza i nowożytności. Nie ma wątpliwości, że dotyczyło to także mieszkańców Czerska. Pamiętać jednak musimy, że jednocześnie wielu z nich zajmowało się typowo „miejską” działalnością gospodarczą. Świadczy o tym istnienie w XVI w. cechów rzemieślniczych. Zrzeszeni w nich byli m.in. sukiennicy, kowale, ślusarze, miecznicy, szewcy, paśnicy, siodlarze i czapnicy. Jest to lista dosyć imponująca. O znaczeniu cechów czerskich świadczy fakt naśladowania ich organizacji przez inne miasteczka mazowieckie: Garwolin i Piaseczno. Wiemy, że warsztaty szewskie mieściły się przy ul. Wareckiej. O roli sukiennictwa w gospodarce miasta świadczy istnienie postrzygalni sukna. Do znanych wyrobów zaliczało się także miejscowe piwo. Przy (lub w) ratuszu istniała waga miejska, a kąpać się można było w miejskiej łaźni. Handel prowadzono na cotygodniowych targach i dorocznych jarmarkach.
Ze względu na drewnianą zabudowę Czersk, podobnie jak inne ówczesne miasta, cierpiał z powodu plagi pożarów. Jeden z większych pożarów miał miejsce w 1540 r. W związku z nim Zygmunt August zwolnił mieszczan czerskich od płacenia podatków na okres czterech lat. Jak dowiadujemy się z lustracji przeprowadzonej w 1564 r. Czersk liczył wówczas 193 domy, z których płacono czynsz. Można więc przypuszczać, że w mieście mieszkało wówczas powyżej 1000 osób. Było wśród nich 169 rzemieślników i kupców: 22 szewców, 9 piekarzy, 6 krawców, 5 kowali, 3 ślusarzy, 20 zdunów, 3 mieczników, 6 kuśnierzy, 12 prasołów, 6 szynkarzy, 9 karczmarzy, 13 kramarzy, 24 piwowarów, tkacz, rymarz, bednarz, stolarz, smolarz i balwierz. Jak widać z powyższego zestawienia skromne granice miejskie wytyczone przez księcia Janusza okazały się niewystarczające. Czersk, podobnie jak inne miasta tego okresu, obrósł w przedmieścia. Już w XV w. Maciej z Tarnowa ufundował w mieście szpital z kościołem św. Ducha, w wieku następnym powstał jeszcze kościół pod wezwaniem św. Jakuba. Niestety, następne wieki nie były już dla Czerska tak pomyślne. Do prawdziwej katastrofy doszło podczas najazdu szwedzkiego. Po bitwie pod Warką 6 IV 1656 r. uciekający żołnierze szwedzcy zabarykadowali się w zamku czerskim. Dla uzyskania wolnego pola obstrzału spalili miasto otaczające zamek. Do zniszczeń przyczynili się również żołnierze Jerzego Rakoczego, sojusznika Szwedów. Świadectwo tragicznego stanu miasta po zakończeniu działań wojennych daje przeprowadzona w 1660 r. lustracja. W całym mieście pozostało jedynie 20 domów, zniszczone zostały kościoły i szpital, zamek znajdował się w ruinie. Samo miasto liczyło natomiast 13 mieszkańców (!).
Działania mające na celu odbudowę Czerska, podjęte za panowania króla Jana III Sobieskiego, zniweczyły skutki wojny północnej na początku XVIII w. Dopiero marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński, pełniący przez kilka ostatnich lat swego życia funkcję starosty czerskiego, podjął prace przy odbudowie zamku i miasta w Czersku. Wybudował on pomieszczenia na archiwum ksiąg grodzkich i ziemskich, odbudował budynki mieszkalne, starał się ulżyć niełatwemu losowi mieszczan. Niestety, jego następcy nie wykazywali się już tak obywatelska postawą. Większość budowli wzniesionych przez niego była już w 1789 r. ruiną. Do dzisiaj jednak świadectwem jego działalności jest ceglany mostek, przez który trzeba przejść udając się na zwiedzanie zamku.
Pod koniec XVIII w. miasto nie liczyło nawet 30 domów.
Pod zaborami (od 1795 r.)
W 1795 r. Czersk dostał się pod zabór pruski. Prusacy w ramach prac „porządkowych” nakazali rozbiórkę zamku, czego na szczęście nie udało im się przeprowadzić do końca. Wznieśli jednocześnie w 1805 r. murowany, istniejący do dzisiaj kościół parafialny. W czasach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego starano się utrzymać stan miasteczka na przyzwoitym poziomie. Odbudowano ratusz, wzniesiono karczmę, prowadzono prace porządkowe. Wraz ze spadkiem znaczenia Czerska jako ośrodka miejskiego i administracyjnego rosła rola społeczna tutejszej parafii. Stała się ona w okresie popowstaniowym jedynym miejscem w miarę swobodnej działalności miejscowej ludności. Nic nie mogło zmienić jednak sytuacji Czerska. Ostateczny cios jego miejskim ambicjom przyniosła rozwijająca się szybko po sąsiedzku Góra Kalwaria, korzystniej położona przy przeprawie wiślanej i trakcie na południe. To tutaj osiedlali się kupcy i rzemieślnicy. W efekcie w 1869 r. władze rosyjskie pozbawiły Czersk praw miejskich. W 1893 r., mimo że nadal pozostawał siedzibą gminy, liczył zaledwie 513 mieszkańców, z czego aż 97,7% katolików.
Dzisiaj Czersk jest uroczą miejscowością żyjącą jak przed wiekami w cieniu zamkowych murów, z których podziwiać można rozległą panoramę doliny Wisły. W dobrą pogodę widać z nich nie tylko sąsiednią Górę, ale nawet Warszawę. W ostatnich latach coraz prężniej rozwija się w Czersku ruch turystyczny, organizowane są festyny nawiązujące do wspaniałej przeszłości miejscowości, w tym odnoszące się bezpośrednio do pamięci królowej Bony, która przed wiekami dobrze zasłużyła się Czerskowi. To właśnie tutaj w niewielkiej odległości od Warszawy można obejrzeć prawdziwy turniej rycerski.
Wszystko to pozwala mieć nadzieję, ze mieszkańcy południowego Mazowsza nie zapomną o swej dawnej stolicy.
Czersk dzisiaj
Czersk jest uroczą niewielką miejscowością położoną nad jeziorem Czerskim w odległości zaledwie kilku kilometrów na południowy-wschód od Góry Kalwarii. Został on usytuowany na trzech wzgórzach wysokiej nadrzecznej terasy wrzynającej się rozległym cyplem w pradolinę Wisły.
Czersk jest jednym z najstarszych miast Mazowsza, które przez wiele lat pełniło funkcję stolicy tego regionu. W XII wieku Czersk stał się siedzibą kasztelana i archidiakonatu, co uczyniło go ważnym ośrodkiem politycznym. Około połowy XIV wieku otrzymał prawa miejskie, zaś w 1386 roku został ponownie lokowany na prawie chełmińskim przez księcia mazowieckiego Janusza I. Od 1413 roku, gdy stolica księstwa została przeniesiona do Warszawy, Czersk powoli zaczął tracić na znaczeniu zarówno politycznym jak i gospodarczym. Ostatecznie w 1869 roku miasto utraciło prawa miejskie, które zostały mu odebrane przez rosyjskie władze.
Czersk położony jest w cieniu murów średniowiecznego zamku, z których roztacza się piękny widok na dolinę Wisły. To właśnie ruiny gotyckiej budowli obronnej wzniesionej przez księcia mazowieckiego Janusza I stanowią główną atrakcję turystyczną tej niewielkiej miejscowości i są jednocześnie jednym z najcenniejszych zabytków ziemi mazowieckiej. Zamek w Czersku został zniszczony w 1656 roku podczas „potopu szwedzkiego”, kolejnych zniszczeń dokonali Prusacy w XVIII wieku. Do dzisiaj zachowała się większość murów zamku, trzy wieże: w tym dwie okrągłe i jedna bramna oraz fundamenty kościoła zamkowego pod wezwaniem św. Piotra. Do ciekawostek turystycznych należy fakt, iż obecny Czersk położony jest na średniowiecznym planie miasta.
W Czersku dynamicznie rozwija się ruch turystyczny. Można tu obejrzeć prawdziwy turniej rycerski, uczestniczyć w festynach nawiązujących bezpośrednio do wspaniałej historii Czerska – do czasów rządów pierwszych książąt mazowieckich i królowej Bony oraz zobaczyć panoramę okolicy z jednej z zamkowych wież.