Podstawowe informacje
Warta to piękne miasto położone na Wyżynie Złoczewskiej na północny zachód od Sieradza, usytuowane na lewym brzegu rzeki o tej samej nazwie. Jego krajobraz kształtuje Dolina Warty i piaskowe pagórki będące pozostałościami okresu polodowcowego. Administracyjnie Warta tworzy największą w powiecie sieradzkim jednostkę miejsko-gminną o łącznej powierzchni 253,9 km2.
Położenie: 51°42’N – 18°38’E | Powiat: Sieradzki |
Kod: 98-290 | Gmina: Warta |
Tel. kierunkowy: 0 – 43 | Ludność: 3547 osób |
Województwo: Łódzkie | Obszar: 10,84 km2 |
Kalendarium
1255 – lokacja
1331 – zniszczenie miasta przez najazd krzyżacki
1423 – wystawienie w Warcie przez Władysława Jagiełłę przywileju dla szlachty (statut warcki)
1468 – fundacja klasztoru bernardynów
1538 – fundacja klasztoru bernardynek
1908 – utworzenie szpitala psychiatrycznego
Historia
W starostwie sieradzkim (do schyłku XV w.)
Pierwsze pisane informacje o Warcie przekazuje przywilej wystawiony w 1255 r. przez Kazimierza, księcia kujawsko-łęczycko-sieradzkiego (panującego w latach 1247-1267, syna księcia Konrada Mazowieckiego, ojca króla Władysława Łokietka). Książę Kazimierz zezwolił dwóm mieszczanom sieradzkim: Marcinowi i Wilkinowi na lokację osady, istniejącej w odległości około 2 km od rzeki, od której wzięła swoją nazwę, w pobliżu odnogi, nazywanej później rzeczką Dźwigorzówką. Miasto zostało ulokowane na terenie pagórkowatym, otoczonym płaską równiną z jednej strony i podmokłymi nadwarciańskimi łęgami z drugiej. Na podstawie dokumentu lokacyjnego możemy wnioskować o wcześniejszym powstaniu w tym miejscu wsi lokowanej na prawie niemieckim, noszącej nazwę również niemiecką – Libewerde (sołtys tej wsi utracił wszystkie uprawnienia na rzecz nowych zasadźców miasta). Nie znajduje natomiast potwierdzenia w źródłach pisanych przekonanie, funkcjonujące w starszej literaturze przedmiotu, że początki miasta należy wiązać z istnieniem grodu, a później także zamku, doszczętnie zniszczonego w okresie wojen ze Szwecją. Być może badania archeologiczne przyniosą w przyszłości odpowiedź na pytanie, czy któryś z warckich pagórków kryje w sobie pozostałości piastowskiego grodu strzegącego przeprawy przez rzekę. Przekaz dotyczący zamku jest prawdopodobnie jedynie wytworem wyobraźni XIX-wiecznych historyków-amatorów, chociaż z drugiej strony można przypuszczać, że siedziba wójtów warckich mogła być w XV w. otoczona jakimiś fortyfikacjami.
Rozwojowi Warty sprzyjały przebiegające przez miasto szlaki handlowe: trakt solny z Bochni do Kalisza, droga morawsko-kujawska i droga łącząca Mazowsze z Wielkopolską i Śląskiem. Świadectwem licznej obecności kupców jest utworzenie tu komory celnej, o której pierwsza wzmianka pochodzi z 1369 r. Nieliczne wzmianki źródłowe, pochodzące z tego okresu, świadczą o zamożności, a także zaradności i przedsiębiorczości warckich wójtów (jeden z nich, Henryk, został nawet w 1362 r. zasadźcą miasta Koła), którzy u kolejnych władców – Leszka Czarnego, Władysława Łokietka i Kazimierza Wielkiego, zabiegali o nowe przywileje dla siebie i swego miasta. Być może dzięki temu najazd Krzyżaków, którzy jesienią 1331 r. zniszczyli Wartę (podobnie jak sąsiednie miasta, m.in. Sieradz, Szadek, Uniejów i Staw) i spalili kościół parafialny pod wezwaniem św. Mikołaja był jedynie tragicznym epizodem w dziejach miasta i nie zahamował jego dynamicznego rozwoju. II połowa XIV w. oraz następne dwa stulecia były okresem największej świetności Warty. Dokumenty i warckie księgi miejskie (zachowane od 1469 r.) przynoszą obraz dobrze rozwijającego się miasta, będącego ośrodkiem produkcji sukienniczej i siedzibą licznych rzemieślników innych specjalności. Na przełomie XV/XVI w. działało tu pięć cechów: tkaczy, rzeźników, kowali, ślusarzy i szewców. Liczni rzemieślnicy, tkacze, krawcy, szewcy, kowale, kuśnierze, rzeźnicy, kołodzieje zajmowali stanowiska w radzie miejskiej i ławie sądowej. Miasto stanowiło także ośrodek handlu, przede wszystkim lokalnego, choć docierali tu kupcy z Krakowa i Wrocławia. Warcianie natomiast podróżowali w interesach, m.in. do Sieradza, Szadka, Uniejowa, Kalisza, Wielunia, Ostrzeszowa, Bolesławca, Łęczycy, Koła i Radziejowa. Najżywsze kontakty handlowe, jak i towarzysko-rodzinne łączyły jednak mieszczan warckich z mieszkańcami parafii, która, oprócz miasta, obejmowała (XV/XVI w.) także 17 wsi: Duszniki, Małków Nowy, Małków Cielecki, Bartochów, Witów, Nieradzę, Gołuchy, Raczków, Łabędzie, Zagajew, Grzybki, Kawęczynek, Sochę Wielką i Małą, Tomisławice, Mikołajewice i Proboszczowice. Szlachta i chłopi z tych wsi stanowili wiejskie zaplecze Warty, bywali na targach i jarmarkach, żenili się z warciankami i wydawali swe córki za mieszczan, pożyczali im i od nich pieniądze, kupowali w mieście nieruchomości: domy, ogrody i pola. Tego rodzaju kontakty były tym bliższe, że niemal wszyscy zamożniejsi mieszkańcy Warty, tak samo jak mieszczanie z innych ośrodków, nawet znacznie większych, również posiadali gospodarstwa rolne.
Na przełomie XV i XVI w. Warta należała do grupy miast średnich, określanych przez źródła podatkowe jako oppida secundi ordinis. Podczas wojny trzynastoletniej w 1458 r. Warta miała wystawić 25 pieszych, tyle samo co Sieradz, Szadek i Łęczyca, zdecydowanie mniej niż Poznań (60 zbrojnych) czy Kościan (40), niewiele mniej niż Kalisz (30), a więcej niż m.in. Gniezno, Inowrocław, Śrem, Wschowa (wszystkie zobowiązano do wystawienia po 20 żołnierzy) oraz Koło, Konin, Września (po 15). W tym czasie Warta liczyła około 1400 mieszkańców, było tu mniej więcej 230 domów stojących przy rynku i 14 ulicach: Sieradzkiej, Św. Jana, Łaziebnej, Błotnej, Prezbitrów, Wójtowskiej, Głębokiej, Stawskiej, Witowskiej, Dworskiej, Żydowskiej (co świadczy o obecności w mieście społeczności żydowskiej, Dudlowskiej, Poroszkowskiej i Solatowej oraz na dwóch przedmieściach. Ten układ przestrzenny, utworzony u schyłku średniowiecza, przetrwał w niemal niezmienionej formie przez następne stulecia, czego świadectwem jest zarówno plan miasta z XIX w., jak i dzisiejsza zabudowa rynku i jego otoczenia.
Rozwojowi gospodarczemu miasta towarzyszył wzrost znaczenia politycznego. W latach 1423-1447 odbyło się siedem zjazdów, na które przybywali królowie (kolejno Władysław Jagiełło, Władysław III i Kazimierz Jagiellończyk) i elity możnowładztwa polskiego. Tutaj w 1423 r. uchwalono artykuły (m.in. o prawie do usuwania krnąbrnego sołtysa), które przeszły do historiografii pod nazwą statutu warckiego. Jednocześnie Warta pełniła ważną rolę w administracji lokalnej, będąc, obok Sieradza, miejscem obrad sądu ziemskiego sieradzkiego.
O zamożności i prestiżu Warty w połowie XV w. świadczy również fundacja klasztoru bernardynów w 1468 r., której inicjatorami byli: ówczesny dzierżawca miasta kanonik Jarand z Brudzewa i Darmopych, mieszczanin warcki, który ofiarował braciom grunt. Bernardyni zwykle szybko zyskiwali popularność i sympatię w całej okolicy. Nie inaczej było i w Warcie, mimo to bernardyni byli bliscy porzucenia swej siedziby w tym mieście, ponieważ w ciągu pierwszych dwunastu lat tamtejszy klasztor dwukrotnie uległ zniszczeniu podczas pożarów miasta. Jedynie dzięki determinacji brata Pawła Dobronia, pochodzącego z rodziny zamożnych mieszczan warckich, i ofiarności innych mieszkańców miasta, m.in. właścicielki części wójtostwa Doroty Kuczskiej, zdołano odbudować klasztor, który stał się nieodłącznym elementem krajobrazu miasta. Świadectwem więzi bernardynów ze społeczeństwem miasta było powstanie u schyłku XV w. zgromadzenia tercjarek bernardyńskich, gromadzącego pobożne panny i wdowy (m.in. dobrodziejkę warckich bernardynów Dorotę Kuczską) oraz liczne legaty znajdujące się w testamentach mieszczan, nie tylko zresztą warckich, ale i sieradzkich i szadkowskich.
W Królestwie Polskim (od schyłku XV w.)
Schyłek XV w. przyniósł pierwsze symptomy świadczące o pogorszeniu się warunków rozwoju Warty. Pierwszym były nękające miasto pożary – plaga trapiąca wszystkie miasta średniowieczne i nowożytne. Podobnie rzecz się miała z „morowym powietrzem” czyli epidemiami, przede wszystkim dżumy i cholery, które pustoszyły w tym czasie całą Europę. Oprócz klęsk żywiołowych niekorzystnym, z punktu widzenia miasta i mieszczan, zjawiskiem było zastawianie Warty przez Kazimierza Jagiellończyka i jego następców możnowładcom. Dzierżawcami miasta byli m.in.: Jakub z Koniecpola, Jakub z Dębna, Abram Czech ze Strzelna, Mateusz Głowacki, Uriel z Górki, kasztelan kaliski Jarand z Brudzewa, którzy, z wyjątkiem tego ostatniego, nie byli zainteresowani inwestycjami miejskimi czy uzyskiwaniem dla mieszczan nowych praw i przywilejów. Spadek prestiżu miasta był widoczny: Wartę zaczął omijać dwór królewski (nawet dokument potwierdzający prawa i przywileje mieszczan warckich wystawiono w Sieradzu), a wszystkie funkcje w administracji lokalnej przejął Sieradz, choć trzeba zauważyć, że Warta została siedzibą utworzonego na początku XVI w. dekanatu.
Mimo pogarszania się koniunktury przez cały XVI i I połowę XVII w. Warta była ważnym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej; kolejne specjalności zyskiwały organizację cechową, m.in. prasołowie, kuśnierze, bednarze, krawcy, piekarze, a nawet złotnicy. W 1563 r. podatek od rzemiosła płaciły 124 osoby, a na początku XVII w. – prawie 150 (w tym 26 szewców). Działały cztery młyny, w tym jeden słodowy. Przynajmniej od początku XVI w. na rynku warckim znajdował się ratusz, a także liczne kramy kupieckie i jatki rzeźnicze. Powstawały nowe bractwa, stanowiące ramy życia religijnego i towarzyskiego: obok istniejącego w XV w. bractwa parafialnego pod wezwaniem NMP, utworzono w 1525 r. bractwo szewców pod wezwaniem św. Anny, a w 1628 r. Bractwo Literatów. Miasto było ważnym ośrodkiem życia religijnego także dzięki bernardynom, propagującym kult świątobliwego Melchizedecha, zakonnika, którego grób znajduje się w ich klasztorze. Warcki konwent odgrywał również znaczącą rolę w strukturze organizacyjnej całej prowincji bernardyńskiej, był siedzibą studium dla kleryków i przez kilkanaście lat studium filozofii. W 1538 r. powstał w Warcie drugi klasztor – bernardynek, zajmujących się m.in. opieką nad chorymi znajdującymi się w Szpitalu Panieńskim.
Warta, podobnie jak i inne miasta Rzeczypospolitej, została zniszczona podczas „potopu” szwedzkiego. Rekwizycje, kontrybucje wojenne, wreszcie pożary i epidemie doprowadziły do upadku miasta, które według lustracji z 1661 r. liczyło zaledwie 51 niezniszczonych domów (niecałe 16% stanu sprzed najazdu szwedzkiego) i 18 mistrzów rzemiosł. Efekty żmudnej odbudowy miasta zniweczyły pożary, które spustoszyły Wartę w 1719, 1722, 1757 i 1792 r. Poważne zniszczenia przyniosły także, toczące się na początku XVIII w., wojny. Mieszczan warckich nękały przemarsze żołnierzy biorących udział w wojnie północnej, w 1704 r. miała tu miejsce bitwa między wojskami saskimi Augusta II a Szwedami, popierającymi Stanisława Leszczyńskiego. Jednocześnie przyczyną i skutkiem pogarszania się sytuacji Warty była tragiczna kondycja finansowa kasy miejskiej i defraudowanie niewielkich dochodów przez nieuczciwych dzierżawców. Władze miejskie zaciągały wciąż nowe długi, a i tak w 1777 r. nie były w stanie wypłacić pensji burmistrzowi i pisarzowi. W 1789 r. w mieście było 177 domów (w tym 39 należących do Żydów), a zatem o ponad 20% mniej niż 300 lat wcześniej, pracowało tu 91 rzemieślników, a 51 rodzin utrzymywało się wyłącznie z rolnictwa.
Po rozbiorach (od 1792 r.)
W 1792 r. Warta znalazła się pod zaborem pruskim, włączona do prowincji Prus Południowych. Zaraz po zajęciu ziem polskich Prusacy przystąpili do swoistej inwentaryzacji zdobyczy, w tym zbadania stanu miast, które opisywano według szczegółowego kwestionariusza, zawierającego ogółem 82 pytania. Starostwo warckie należało do domeny sieradzkiej dóbr królewskich, zaś samo miasto przekształcono w siedzibę powiatu obejmującego 11 parafii. Znajdowały się tu wówczas 132 domy, w których mieszkało 951 osób. Po utworzeniu Księstwa Warszawskiego (1807 r.) Warta stała się siedzibą podprefektury w departamencie kaliskim. W 1810 r. mieszkało tu 1779 osób w 243 domach. Ówczesne raporty i sprawozdania informują o tragicznym stanie miasta. Nastąpił upadek rzemiosła, m.in. przestały istnieć cechy prasołów, kuśnierzy, płócienników, złotników i grzebieniarzy. Przyczyną takiego stanu rzeczy były zarówno klęski żywiołowe (pożar w 1810 r., powódź w roku następnym), jak i wojna (pobór mężczyzn do wojska). Kroki mające poprawić sytuację miasta podjęto w pierwszych latach istnienia Królestwa Kongresowego z inicjatywy Komisji Województwa Kaliskiego: uregulowano granice łąk i pól w Bartochowie, ukończono – rozpoczętą w XVIII w. – budowę koszar, zbudowano nowy ratusz, hale targowe oraz stajnie i magazyny dla miejscowego szwadronu 1. Pułku Strzelców Konnych. W 1826 r. w Warcie mieszkało 2625 osób, były dwie olejarnie, dwie garbarnie, mydlarnia, fabryka zapałek, dwa browary, warsztat produkujący naczynia gorzelniane i odlewnia dzwonów.
Pod koniec trzeciej dekady XIX w. proces rozwoju miasta został ponownie zahamowany, a kolejne dziesięciolecia przynosiły coraz większą stagnację gospodarczą miasta. Już w okresie Królestwa Kongresowego zbankrutowały założone tu fabryki sukna, m.in. ze względu na konkurencję szlacheckiej manufaktury założonej w sąsiednim Bartochowie i, przede wszystkim, w związku z rozwojem takich ośrodków przemysłowych, jak Łódź, Pabianice, Zduńska Wola; nie bez znaczenia były też represje, które dotknęły miasto po klęsce powstania styczniowego. W 1858 r. Warta liczyła 3212 mieszkańców, w 1881 r. – 4490, w 1904 r. – 5345. Według spisów z końca XIX w. w Warcie działały dwie olejarnie, dwie garbarnie, mydlarnia, fabryczki sody i zapałek, 10 wiatraków; były dwa domy zajezdne, dwa „handle win”, cukiernia i aż 24 knajpy. Pewne ożywienie gospodarcze przyniosły pierwsze dziesięciolecia XX w.: utworzono bank, Kółko Rolnicze Centralnego Towarzystwa Rolniczego i Świeckie Towarzystwo Dobroczynności, a także, istniejący do dzisiaj, szpital dla umysłowo chorych (1908 r.).
Warta dzisiaj
Warta to piękne miasto położone na Wyżynie Złoczewskiej na północny zachód od Sieradza, usytuowane na lewym brzegu rzeki o tej samej nazwie. Jego krajobraz kształtuje Dolina Warty i piaskowe pagórki będące pozostałościami okresu polodowcowego. Administracyjnie Warta tworzy największą w powiecie sieradzkim jednostkę miejsko-gminną o łącznej powierzchni 253,9 km2.
Lokalizacja tej pierwotnie małej osady rolniczej w pobliżu szlaków handlowych oraz korzystne warunki klimatyczno-glebowe doprowadziły do szybkiego rozwoju miasta. W 1255 roku książę kujawsko-łęczycki Kazimierz Konradowic dokonał lokacji Warty na prawie niemieckim. Od XIV wieku miasto stało się miejscem obrad sądu ziemskiego sieradzkiego, zaś w I połowie XV wieku w Warcie odbyło się siedem zjazdów, w których uczestniczyli kolejni królowie polscy (Władysław Jagiełło, Władysław III i Kazimierz Jagiellończyk), samą swoją obecnością podnosząc rangę i znaczenie miasta. Liczne klęski żywiołowe, wojny, pogarszająca się sytuacja kraju oraz dodatkowe problemy lokalne doprowadziły w XVIII wieku do gospodarczego upadku Warty, z którego miasto podniosło się dopiero po odzyskaniu przez Polskę niepodległości.
Świadectwem dawnej zamożności Warty jest klasztor i kościół ojców Bernardynów założony w 1468 roku. Pierwotnie drewniany budynek, który spłonął w dwóch pożarach miasta, zaliczany jest teraz do najpiękniejszych kościołów Polski o barokowym wnętrzu. Oprócz wspaniałej akustyki posiada on odnowione w latach dziewięćdziesiątych organy, które wykorzystywane są m.in. podczas koncertów organizowanych w ramach festiwalu „Sieradzkie Lato Muzyczne”. Będąc w Warcie warto odwiedzić, wzniesiony w połowie XIV wieku i utrzymany w stylu gotyckim, kościół parafialny św. Mikołaja. W ołtarzu głównym świątyni znajduje się bowiem bogato złocony tryptyk malowany na drzewie, przedstawiający Wniebowzięcie Najświętszej Marii Panny, uznawany za najcenniejsze dzieło wielkopolskiej szkoły renesansu.
Warta i okolice to idealne miejsce dla odwiedzających je turystów. Pobliski Zalew Jeziorsko zachęca do aktywnego wypoczynku: wędkowania, kąpieli i uprawiania sportów wodnych; rozległe lasy, urodzajne w borowiki i podgrzybki, stanowią nie lada atrakcję dla grzybiarzy i „spacerowiczów”; zaś ornitolodzy i miłośnicy ptaków mogą odwiedzić – objętą ochroną rezerwatową – południową część zbiornika, która stała się ostoją ptactwa wodno-błotnego (nad Jeziorskiem spotkać można m.in. czaplę purpurową, czaplę białą, orła bielika i błotniaka łąkowego).