Podstawowe informacje
Chrzanów to miasto powiatowe położone w malowniczym zakątku Małopolski nad rzeką Chechło (lewy dopływ Wisły) na pograniczu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Śląskiej. Jest to miejscowość o średniowiecznym rodowodzie. Spacerując po Chrzanowie warto odwiedzić kościół św. Mikołaja z zachowanym gotyckim prezbiterium, dzwonnicą oraz barokową kaplicą św. Stanisława. Znajdujący się wewnątrz obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem koronowany został przez papieża Jana Pawła II w 1991 roku.
| Położenie: 19°24′ E – 50°08′ N | Powiat: Chrzanowski |
| Kod: 32-500 | Gmina: Chrzanów |
| Tel. kierunkowy: 0-32 | Ludność: 52000 osób |
| Województwo: Małopolskie | Obszar: 38,3 km2 |
Kalendarium
1325-1327 – najstarsza wzmianka o kościele św. Mikołaja
1500 – potwierdzenie praw miejskich przez właściciela miasta Piotra Ligęzę
1863 – pogrzeb Elji Marchettiego, adiutanta Francesco Nullo
1919 – zatwierdzenie statutu Pierwszej Fabryki Lokomotyw w Polsce
1943 – zlikwidowanie getta żydowskiego i wywiezienie więźniów do Oświęcimia
Historia
W Królestwie Polskim (do 1795 r.)
Nie zachowały się źródła historyczne, na podstawie których można ustalić, kto i kiedy lokował miasto na prawie magdeburskim. Akt lokacji miasta nie dotrwał do naszych czasów, aczkolwiek dokument Piotra Ligęzy z Bobrku, wystawiony w 1500 r., poświadcza, iż Chrzanów otrzymał wcześniej królewski przywilej lokacji miasta. Przypuszcza się, że skoro w pierwszej połowie XIII w. występuje w źródłach kasztelania chrzanowska („castellutura de Chrzanow„), to najprawdopodobniej istniała tu osada, która w drugiej połowie XIII w. być może otrzymała prawa miejskie od księcia Bolesława Wstydliwego. Ale jest też możliwe uzyskanie przez Chrzanów praw miejskich dopiero w drugiej połowie XIV w. od króla Kazimierza Wielkiego. Przemawiałaby za tym zapiska sądowa z 1393 r., informująca o sprzedaży wójtostwa chrzanowskiego (Najstarsza księga Sądu Najwyższego Prawa Niemieckiego na zamku krakowskim, wyd. A. Kłodziński, [w:] Archiwum Komisji Prawniczej, t. X, Kraków 1936, nr 196) oraz istnienie księgi radzieckiej z lat 1421-1526 i księgi wójtowsko-ławniczej z lat 1430-1521, które były wytworem rozwiniętych władz samorządowych i sądowniczych. Również istnienie parafii św. Mikołaja w Chrzanowie, opłacającej w latach 1325-1327 świętopietrze od sumy 15 grzywien, pozwala przypuszczać, że wówczas była to już dość duża osada. Pierwszy kościół był zapewne drewniany. Gotycki kościół murowany mógł powstać na przełomie XIII i XIV w. lub z początkiem XIV w. na co wskazuje zastosowanie wapienia do jego budowy. Więcej danych źródłowych o pracach budowlanych prowadzonych w tej świątyni przez muratora Mikołaja Rota z Krakowa pochodzi z lat 1427-1429. W tym czasie istniała w Chrzanowie również szkoła parafialna, a z końca XV w. pochodzą pierwsze wiadomości o przytułku dla ubogich.
Nie wiadomo również, kiedy i w jaki sposób Chrzanów przeszedł w ręce szlacheckie. Potwierdzonym źródłowo od drugiej połowie XIV w. właścicielem miasta był ród Ligęzów herbu Półkozic. W ich posiadaniu pozostawał Chrzanów przez okres ok. 300 lat (do 1640 r).
Pierwszym wymienionym z imienia właścicielem Chrzanowa był Jan (Jaśko) Ligęza (zm. 1419), wojewoda i starosta łęczycki. Był on właścicielem dóbr w rejonie Bobrka w latach od ok. 1370 do 1419 r. Oprócz wspomnianego już Bobrka do Jana Ligęzy należały również: część Libiąża oraz Chrzanów wraz z wykupionym w 1408 r. za 132 grzywny wójtostwem. Ponadto był on właścicielem sporej liczby wsi, które nie tworzyły jednak zwartego kompleksu. Jan Ligęza był osobą aktywną, obracał się w otoczeniu dworu królewskiego Władysława Jagiełły, świadkując na wielu jego dokumentach. Był poręczycielem pożyczek zaciąganych przez królową Jadwigę. W bitwie pod Grunwaldem dowodził 32 chorągwią. Miał trzech synów: Stanisława z Gorzyc, Jana młodszego z Bobrka oraz Piotra, dziedzica Bobrka i Chrzanowa. Kolejnymi właścicielami Chrzanowa byli wymienieni już wyżej bracia: kasztelan biecki Jan Ligęza młodszy (ok. 1380-1458) oraz Piotr. Jan Ligęza junior był aktywny zarówno na dworze królewskim, jak i politycznie. Po śmierci ojca w 1419 r. odziedziczył Bobrek, będący odtąd aż do połowy XVII w. rezydencją rodu, oraz Bobrowniki, Chełmek, Chrzanów, Gromiec, Gorzów, Libiąż (Wielki i Mały), Psary wraz z przynależnymi do tych dóbr młynami i kopalniami ołowiu. Miał dwóch synów: Jakuba i Jana, którzy umarli w młodym wieku. Dlatego majątek zapisał swemu bratankowi Stanisławowi Ligęzie z Goszyc, kasztelanicowi małogoskiemu, oraz siostrom: Dorocie Fredrowej, Elżbiecie Bielczowskiej i niezamężnej Małgorzacie. Stanisław, syn Stanisława z Gorzyc, po wykupieniu w latach 1464-1470 działów ciotek, sam dzierżył Chrzanów do ok. 1480 r. Pozostawił po sobie synów: Mikołaja, Feliksa i Piotra, którzy w 1500 r. dokonali podziału dóbr ojcowskich pomiędzy siebie. W dziale tym Piotr otrzymał zamek w Bobrku, miasteczko Chrzanów oraz wsie: Bobrowniki, Chełmek, Gorzów, Libiąż (Wielki i Mały) i Psary w ziemi krakowskiej oraz inne dobra. Już 4 VI 1500 r., jako właściciel Chrzanowa, Ligęza wydał dokument, w którym – zatwierdzając wszystkie przywileje nadane miastu przez poprzedników – ustalił prawa i obowiązki mieszkańców oraz uregulował szczegółowo jego organizację. Piotr Ligęza utrzymywał stałe kontakty z Krakowem, chociaż głównie zajmował się gospodarowaniem w swych dobrach. Był też hojnym fundatorem. Świadczy o tym m.in. dokument z 25 III 1516 r., w którym Zygmunt, król polski, na prośbę Piotra zezwala na ulokowanie na dobrach chrzanowskich kapitału, od którego procent w wysokości 10 grzywien czynszu rocznie ma służyć na utrzymanie polskiego kaznodziei w kościele św. Barbary w Krakowie oraz 50 grzywien na ufundowanie mansjonarii przy kościele Mariackim w Krakowie. Piotr Ligęza, kasztelan czechowski, dzierżył Chrzanów wraz z innymi dobrami przez blisko pół wieku. Zmarł w 1549 r., a dobra jego przeszły na bratanków, synów Feliksa. Najpierw do ok. 1558 r. trzymał je Zygmunt Ligęza, cześnik wielki koronny, a następnie jego brat Mikołaj, starosta biecki, kasztelan wiślicki. Po jego śmierci w 1603 r., na mocy dokonanego jeszcze w 1600 r. podziału dóbr między syna Mikołaja Spytka starszego, kasztelana czechowskiego, i pozostałego po synu Janie wnuka – Mikołaja Spytka młodszego (ur. ok. 1595 r.), temu ostatniemu, zgodnie z wolą dziadka, przypadły: zamek w Bobrku z przyległymi wsiami i klucz chrzanowski, w skład którego wchodziło miasto Chrzanów oraz wsie: Libiąż Mały, Balin, Kąty. Ponieważ Mikołaj Spytek młodszy był wówczas małoletni, zgodnie z prawem opiekę nad nim objęła matka Anna z Dembian Dembińska, starościanka czorsztyńska, oraz stryj Mikołaj Spytek, kasztelan czechowski, który też zarządzał dobrami bratanka. Okres jego rządów był korzystny dla Chrzanowa; m.in. w 1606 i 1607 r. uposażył on na nowo chrzanowski szpital, czyli dom dla ubogich. W 1610 r. Mikołaj Spytek młodszy, osiągnąwszy lata sprawne (od II poł. XVI w. w Koronie wiek sprawny wynosił dla chłopców 15 lat, a dla dziewcząt 12 lat), stał się faktycznym właścicielem dóbr, w tym i chrzanowskich, jakkolwiek bez prawa sprzedaży, zastawu lub zapisów na nich. Około 1615 r. zapisał on na kluczu chrzanowskim dożywocie dla swej matki Anny z Dembińskich Ligęziny. Mikołaj Spytek młodszy, ostatni dziedzic z rodu Ligęzów, z powodu dużego zadłużenia 21 II 1617 r. darował swemu ciotecznemu wujowi, Andrzejowi Samuelowi Dembińskiemu, dobra chrzanowskie na wieczne czasy, z zastrzeżeniem pozostawienia na nich dożywocia dla matki Anny Ligęziny. Istotnie Anna była właścicielką Chrzanowa do swojej śmierci w 1640 r. Po niej dobra chrzanowskie przejął Andrzej Samuel z Dembian Dembiński herbu Rawicz, kasztelan biecki. Rządy swe rozpoczął od potwierdzenia i uregulowania przywilejów i statutów cechowych krawców, sukienników, szewców i tkaczy, a także reorganizacji cechu kowalskiego. 15 XII 1646 r. Dembiński wydał ogólny przywilej dla Chrzanowa, w którym zatwierdził dawne prawa i obowiązki mieszczan oraz dodał nowe. W tym czasie ufundował też kaplicę św. Stanisława w kościele parafialnym, gdzie później został pochowany. Po śmierci Dembińskiego w 1649 r. rodzina dokonała podziału dóbr, w którym Chrzanów wraz z należącymi do niego wsiami przypadł wnuczce Katarzynie Komorowskiej, córce Anny Konstancji z Dembian Dembińskiej i Aleksandra Konstantego Komorowskiego z Komorowa, kasztelanica sądeckiego, od 1639 r. żonie Piotra Samuela z Grudna Grudzińskiego, wojewodzica kaliskiego. Katarzyna Grudzińska, obok odziedziczonego po dziadku klucza chrzanowskiego, posiadała spore majętności. I chociaż w zasadzie nie mieszkała w Chrzanowie na stałe, to jednak dbała o swe dobra. W 1654 r. uzyskała od króla Jana Kazimierza przywilej odnawiający prawo odbywania w Chrzanowie pięciu jarmarków rocznie oraz cotygodniowych targów bydłem.
Czasy „potopu szwedzkiego” w latach 1655-1657, rokosz Jerzego Lubomirskiego i wojna domowa w latach 1665-1667 dały się odczuć także w dobrach chrzanowskich. Ominęły je wprawdzie bezpośrednie działania wojenne, ale kontrybucje i grabieże wojsk obcych i swoich spowodowały tu jednak spore zniszczenia i straty.
W 1661 r. Katarzyna Grudzińska wyszła ponownie za mąż za Teodora Aleksandra Lackiego, marszałka nadwornego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Po jej śmierci w 1674 r. klucz chrzanowski przejęli w posiadanie Konstancja i Jan Wielopolscy (jedyny syn Katarzyny – Zygmunt Aleksander zmarł w 1660 r.). W 1675 r. o dobra te upomnieli się Andrzej Samuel ze Żmigrodu Stadnicki, kasztelan przemyski, oraz jego brat Kazimierz Aleksander, proboszcz leski, synowie Marianny z Dembińskich (córki Andrzeja Samuela). Spór trwał kilka lat i dopiero w 1679 r. zawarto układ, na mocy którego Stadniccy zostali dziedzicami klucza chrzanowskiego, a w faktyczne posiadanie dóbr weszli dopiero po śmierci Jana Wielopolskiego w 1688 r. Pierwszy właściciel Chrzanowa z tego rodu, Jan Franciszek Stadnicki, chorąży nadworny koronny, wojewoda wołyński, rzadko tam bywał, a dobrami zarządzał przez swoich administratorów, co wydatnie przyczyniło się do stopniowego upadku miasta. Podobnie wyglądała sytuacja, gdy po śmierci w 1713 r. Jana Fr. Stadnickiego dobra chrzanowskie odziedziczył jego młodszy syn Kazimierz, starosta libuski.
Niezależnie od małego zainteresowania właścicieli sytuacją w mieście, były to czasy trudne dla wszystkich rejonów ziem polskich. Najpierw, w 1702 r. rozpoczęła się II wojna północna. Wojska Karola XII zajęły Kraków, grabiąc dotkliwie okoliczne wsie. W następnych latach przez kraj przechodziły wojska rosyjskie i polskie, co też niekorzystnie wpłynęło na stan dóbr. Gdy doszły do tego kontrybucje, egzekwowane w latach 1713-1715 na wyżywienie wojsk saskich Augusta II Mocnego oraz epidemia dżumy i liczne pożary (najdotkliwszy w 1718 r.), sytuacja w Chrzanowie była niemal dramatyczna. Część domów została spalona, część była niezamieszkała.
Taki był stan miasta na rok 1718, gdy zmarł Kazimierz Stadnicki. Ponieważ jego jedyna córka Teresa miała wówczas zaledwie kilka lat, opiekę nad małoletnią dziedziczką i nad jej dobrami sprawowali: matka Dorota ze Skrzyńskich i wuj Piotr Konstanty ze Żmigrodu Stadnicki, kasztelan biecki, sądecki i wojnicki. W 1731 r. Teresa Stadnicka poślubiła Józefa Kantego Ossolińskiego, hrabiego na Tenczynie herbu Topór, a tym samym klucz chrzanowski wraz z innymi dobrami przeszedł we władanie rodziny Ossolińskich. Właściciele, mocno zaangażowani w sprawy polityczne kraju (zwolennicy Sasów, przeciwnicy Stanisława Augusta), zarządzali swymi rozległymi dobrami poprzez dzierżawców, co nie zawsze było dla nich korzystne. W latach 1763-1766 Józef Kanty Ossoliński powołał specjalne komisje generalne, których zadaniem było ustalenie szkód i wyprowadzenie Chrzanowa ze stanu upadku. Niewątpliwie działalność komisji przyniosła pozytywne rezultaty; miasteczko rozwijało się. Sytuacja w Chrzanowie uległa dalszej poprawie z chwilą objęcia tych dóbr w 1780 r. przez jego syna Józefa Salezego Ossolińskiego, wojewodę podlaskiego. W 1781 r. wydał on „Punkta, regulamin dla miasta i wsi włości chrzanowskiej...”, w którym regulował wszystkie dziedziny życia w mieście, pozostawiając jednak chrzanowianom wiele samodzielności. Niemal równocześnie Ossoliński wystawił przywilej potwierdzający i odnawiający wcześniejsze nadania Ligęzów na rzecz szpitala dla ubogich. W tym samym roku uzyskał od króla Stanisława Augusta przywilej na dwa doroczne jarmarki dla Chrzanowa. Wprawdzie kluczem zarządzali nadal administratorzy, z których najdłużej funkcję tę pełnił Antoni Zaleski, ale był to czas stopniowego rozwoju miasta. Niestety Ossoliński popadł w ogromne długi, przez co zmuszony był zastawić swe dobra, w tym i chrzanowskie.
Józef Salezy Ossoliński zmarł w 1789 r. Spadkobiercą jego dóbr został syn Józef Tymoteusz, urodzony w 1784 r. Opiekę nad małoletnim dziedzicem objęła siostra Józefa S. Ossolińskiego, Anna Teresa Potocka wraz z mężem Józefem, krajczym wielkim koronnym, a po rychłej śmierci chłopca w 1790 r. sama została właścicielką tychże, nadal zadłużonych, ziem. Zarządzał nimi dalej Antoni Zaleski. Niestety rozpoczął się kolejny niepomyślny okres w dziejach miasta; najpierw z powodu okupacji przez wojska rosyjskie w 1792 r., a następnie przez uciążliwości związane z obowiązkiem utrzymywania Kawalerii Narodowej w okresie konfederacji targowickiej w 1793 r.
Stopniowy napływ ludności żydowskiej do Chrzanowa miał miejsce z końcem XVII w. i początkiem XVIII w. Nasilił się on w ciągu XVIII w. i doprowadził do powstania w 1745 r. gminy wyznaniowej (kahału). W 1785 r. arcybiskup krakowski Michał Jerzy Poniatowski zezwolił na wybudowanie w mieście synagogi. Oblicza się, że z końcem XVIII w. w Chrzanowie społeczność katolicka liczyła ok. 980 osób, a społeczność żydowska ok. 406 osób.
Po rozbiorach (po 1795 r.)
Po rozbiorach przynależność państwowa Chrzanowa zmieniała się kilkakrotnie wraz ze zmieniającą się sytuacją polityczną.
W 1795 r. Chrzanów znalazł się w dystrykcie olkuskim, w obrębie Galicji Zachodniej (zw. też Galicją Nową), jak nazywano ziemie, które przypadły Austrii po trzecim rozbiorze Polski. Miasto zostało poddane władzy dominium, reprezentującego interesy właścicieli, ale przede wszystkim jednak interesy władzy państwowej. Zlikwidowano wiele praw i przywilejów posiadanych przez chrzanowian z dawniejszych nadań, jak również znacznie ograniczono samorząd miejski.
Dobra chrzanowskie, na których zostały zabezpieczone długi Józefa Salezego Ossolińskiego, obłożone kontraktem zastawnym przez kilka lat nie znajdowały nabywcy i pozostawały w zarządzie administratora sądowego. Dopiero w 1804 r. wykupił je na licytacji Albert Kazimierz, królewicz polski, książę sasko-cieszyński, i przez następne lata zarządzał nimi za pośrednictwem swoich pełnomocników. Wtedy to właśnie wyprzedano miejscowym Żydom wiele dworskich zakładów przemysłowych i obszarów leśnych.
W 1809 r., na mocy traktatu w Schönbrunn, Chrzanów wraz z resztą ziem zaanektowanych przez Austrię podczas trzeciego rozbioru wszedł w skład utworzonego w 1807 r. Księstwa Warszawskiego. Zlikwidowano dominium, a na czele magistratu stanął pochodzący z nominacji władz burmistrz.
Kongres Wiedeński przyniósł nowe, korzystne dla Chrzanowa ustalenia. Utworzona na mocy tzw. traktatu dodatkowego z 1815 r. Rzeczpospolita Krakowska, obejmująca miasto Kraków oraz okręg, w skład którego wchodziły 224 wsie i 3 miasteczka (wśród nich Chrzanów), miała zagwarantowaną wolność, niepodległość i neutralność. Traktat ów gwarantował ponadto daleko idące swobody handlowe, dzięki czemu stwarzał dla Rzeczpospolitej, w tym i dla Chrzanowa, szanse rozwoju gospodarczego. Rozwijał się przemysł górniczy (w okolicy Chrzanowa powstało wiele kopalń) i sukienniczy. Był to czas świetności miasta. Bardzo wzrosła liczba ludności. W 1840 r. liczyło ono ok. 4500 mieszkańców, z czego ponad połowę stanowili Żydzi. Miastem zarządzał wójt, będący urzędnikiem podlegającym wyłącznie Senatowi Wolnego Miasta Krakowa. Władze Rzeczypospolitej przywiązywały dużą wagę do porządkowania i rozbudowy układów przestrzennych osad w okręgu, a także regulacji sieci drożnej i wodnej. Efektem działań Urzędu Budownictwa był m.in. plan „upięknienia” Chrzanowa, zakładający uporządkowanie istniejącej zabudowy, a także zaprojektowanie funkcjonalnego układu urbanistycznego nowej części miasta oraz plan rozbudowy bożnicy.
W okresie Rzeczypospolitej Krakowskiej klucz chrzanowski dwukrotnie zmieniał właścicieli. Książę Albert zmarł bezpotomnie w 1822 r. Całość swego majątku, w tym i dobra chrzanowskie, zapisał jeszcze w 1816 r. arcyksięciu Karolowi Ludwikowi Habsburgowi, który teraz objął je w posiadanie. Niedługo później rozpoczęły się rozmowy w sprawie zamiany dóbr z Janem i Wiktorią z Klosów Mieroszewskimi, którzy w zamian za Brzeszcze z przyległościami i Nową Wieś stali się nowymi właścicielami Chrzanowa wraz z całym kluczem obejmującym wsie: Libiąż Mały, Balin, Kąty i Moczydła.
W 1846 r., po wcieleniu Rzeczypospolitej Krakowskiej – pod nazwą Wielkiego Księstwa Krakowskiego – do Galicji, nastąpiła kolejna reorganizacja władz. Chrzanów stał się siedzibą powiatu.
W maju 1856 r. dobra chrzanowskie zostały sprzedane spółce kupców wrocławskich: Emanuel Loewenfeld, Silbergleit i Kuźnicki, a niedługo potem, po likwidacji spółki, przeszły w ręce rodziny Loewenfeldów, którzy byli ostatnimi właścicielami Chrzanowa. Emanuel Loewenfeld, ożeniony z Różą Ascher, miał trzech synów: Henryka, Adolfa i Brunona. Wszyscy dobrze zapisali się w historii miasta. Loewenfeldowie przebudowali na budynek mieszkalny dawny spichlerz. Od imienia Henryka otrzymała swą nazwę – wytyczona ok. 1893 r. na terenie rozparcelowanych gruntów dworskich – Aleja Henryka. On też ufundował na miejscowym cmentarzu kaplicę rodzinną, szczodrze przyczynił się do przebudowy kościoła parafialnego św. Mikołaja, któremu też ofiarował mozaikowy wizerunek Matki Boskiej z Dzieciątkiem i dwa ornaty. Jego brat Adolf, profesor gimnazjalny w Chrzanowie, z powodu braku drobnej monety wydał w sierpniu 1914 jednokoronówki papierowe, stanowiące pieniądz zastępczy.
Zarówno społeczeństwo Chrzanowa, jak i powiatu wzięło aktywny udział w powstaniu styczniowym. Obok Polaków w oddziałach powstańczych walczyli również włoscy ochotnicy. Jeden z nich, Elia Marchetti z Bergamo, ranny w bitwie pod Krzykawką (5 maja), wycofując się wraz z innymi na terytorium Galicji, został aresztowany przez Austriaków i osadzony w chrzanowskim więzieniu. Zmarł dwa dni później i został pochowany na cmentarzu w Chrzanowie. Rewolucja 1905 r. przyniosła nasilenie strajków w pobliskich kopalniach, a także spowodowała napływ rewolucjonistów i dezerterów z terenu Królestwa Polskiego, co przyczyniło się do znacznego rozwoju ruchu socjalistycznego w okręgu jaworznicko-chrzanowskim.
Już na kilka lat przed wybuchem I wojny światowej w Chrzanowie, podobnie jak w całej Galicji, aktywnie działały stronnictwa polityczne, które – licząc się z możliwością zbrojnego konfliktu – przygotowywały oddziały paramilitarne. Związane z Narodową Demokracją Towarzystwo gimnastyczne „Sokół” od 1909 r. patronowało drużynom polowym, natomiast związany z PPSD Związek Strzelecki od 1912 r. tworzył drużyny strzeleckie.
W chwili wybuchu wojny, dla skoncentrowania akcji zbrojnej, wszystkie stronnictwa polityczne Galicji akceptujące orientację austro-polską, na posiedzeniu parlamentarnego Koła Polskiego utworzyły 16 VIII 1914 r. Naczelny Komitet Narodowy (NKN) w Krakowie. Rozpoczęto formowanie Legionów Polskich. W każdym powiecie zorganizowano Powiatowe Komitety Narodowe (PKN), których głównym zadaniem było tworzenie i wyekwipowanie oddziałów wojskowych. 22 VIII 1914 r. w Chrzanowie również założono Powiatowy Komitet Narodowy i natychmiast przystąpiono do werbowania i ekwipowania ochotników, którzy już 8 września wyruszyli do Krakowa. Odpowiadając na kolejny apel NKN i chcąc zdobyć fundusze konieczne do niesienia pomocy chorym lub rannym legionistom, ich rodzinom oraz wdowom i sierotom po legionistach, chrzanowski Komitet ufundował „Tarczę Legionów”, a uroczyste jej odsłonięcie odbyło się 25 VI 1916 r. przy współudziale ludności z całego powiatu, duchowieństwa, przedstawicieli zakładów przemysłowych, szkół i władz. Społeczeństwo Chrzanowa coraz dotkliwiej odczuwało skutki wojny. Wzrastająca drożyzna, trudności aprowizacyjne, przyczyniły się również do radykalizacji poglądów i narastających strajków w pobliskich kopalniach.
Również pierwsze lata powojenne, charakteryzujące się wzrastającym bezrobociem i obniżkami płac, były przyczyną strajków. Rychło jednak nastąpiło znaczne ożywienie gospodarcze miasta. Powstała Pierwsza Fabryka Lokomotyw w Polsce oraz zakłady ceramiczne „Stella”, ponownie uruchomiono kopalnię ołowiu i cynku „Matylda”.
Urbanistyka i architektura Chrzanowa niezwykle szybko rozwijały się już od przełomu XIX i XX w. aż po 1939 r., pomimo I wojny światowej i kryzysu ekonomicznego. Powstałe wówczas budynki i gmachy stanowią najciekawsze realizacje architektoniczne w mieście. Wytyczona na rozparcelowanych gruntach dworskich reprezentacyjna, zadrzewiona Aleja Henryka stała się nowym centrum Chrzanowa, który rozbudowywał się w kierunku zachodnim. Drewniane domy wypierane były przez kamienice, rozwijała się okazała zabudowa użyteczności publicznej. Plany oświetlenia miasta, wszczęte jeszcze w 1870 r., zostały ostatecznie zrealizowane w 1912 r.. Podobnie, podejmowana już w 1886 r., sprawa wodociągów zakończyła się w 1935 r.
W 1931 r. w Chrzanowie znajdowało się 1177 budynków mieszkalnych, liczba mieszkańców wzrosła do ponad 18 tys. osób.
Po drugiej wojnie światowej (od 1939 r.)
4 IX 1939 r. niemieckie oddziały VIII Korpusu gen. Ernsta Buscha wkroczyły do Chrzanowa. Miasto znalazło się pod okupacją niemiecką. Funkcję burmistrza objął sierżant Nolke, a komendantem wojskowym miasta został mjr Eugen Höberth. Zasadnicza zmiana w sytuacji Chrzanowa i okolicy nastąpiła po 20 XI 1939 r., kiedy doszło do podziału powiatu chrzanowskiego. Jego wschodnia, rolnicza część znalazła się w Generalnym Gubernatorstwie, natomiast zachodnia część przemysłowa, wraz z Chrzanowem, została wcielona do Rzeszy Niemieckiej. Granica przebiegała przez Ostrężnicę, Filipowice, Dulową, Alwernię, które leżały już w granicach III Rzeszy. Wprowadzono niemieckie nazwy ulic, wydano wiele rozporządzeń ograniczających prawa ludności polskiej i żydowskiej. Rozwój gospodarczy miasta nie został wprawdzie zahamowany, ale miejscowa ludność podlegała różnym formom dyskryminacji. Zlikwidowano gimnazjum, eksmitowano na przedmieścia szkoły powszechne, zdewastowano biblioteki, niszczono majątek „Sokoła”, Towarzystwa Szkoły Ludowej i innych organizacji. W 1941 r. nazwę miasta zmieniono na Krenau. Podobnie jak w innych miastach niemieckich, również w Chrzanowie 1 VIII 1942 r. w budynku dawnego „Sokoła” otwarto „Haus der Deutschen Heimat”.
Eksterminacja ludności żydowskiej rozpoczęła się od pojedynczych i grupowych egzekucji, następnie na początku 1940 r. wprowadzono obowiązek noszenia na odzieży gwiazdy Dawida, a z końcem tego roku skierowano wielu z nich do prac przymusowych. W ciągu 1941 r. ograniczono teren miasta dostępny dla Żydów. W 1942 r. do chrzanowskiego getta przesiedlono osoby z okolicznych miast i miasteczek. 30 V 1942 r. władze niemieckie rozpoczęły stopniowe opróżnianie getta, wysyłając pierwsze transporty miejscowych Żydów do obozu koncentracyjnego w Oświęcimiu. Ostateczna likwidacja getta nastąpiła w lutym 1943 r. Następnie władze niemieckie przystąpiły do rabowania pozostawionego majątku osób prywatnych oraz przedmiotów żydowskiego kultu religijnego. Jednym z nielicznych zabytków kultury, który przetrwał wojnę jest Tora przechowywana w chrzanowskim muzeum. Zginęła niemal cała ludność żydowska.
Jedną z pierwszych organizacji konspiracyjnych na terenie powiatu chrzanowskiego były Harcerskie Oddziały Bojowe. Na przełomie 1939 i 1940 r. w rejonie Chrzanowa i Szczakowej por. Stefan Philipp (pseud. Poraj) zorganizował konspiracyjne grupy Organizacji Orła Białego, związanego z emigracyjnym rządem polskim, które uprawiały dywersję i sabotaż przez cały okres okupacji. Komendantem OOB miasta Chrzanów był por. Władysław Datoń (pseud. Tłok). W lutym lub marcu 1940 r., na bazie OOB utworzono chrzanowski Obwód Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) pod dowództwem por. Józefa Badacha (pseud. Czaharski), a 14 II 1942 r. ZWZ został przemianowany na Armię Krajową. W obwodzie chrzanowskim (kryptonim „Smar”) działało wówczas 35 plutonów i należały do niego m.in. placówki w Trzebini, Sierszy, Szczakowej, Jaworznie, Regulicach i inne. Placówce w Regulicach podlegały Harcerskie Oddziały Bojowe dowodzone przez Tadeusza Pachowicza, zorganizowane w konspiracyjne piątki. Powstało ich osiem. Działały one na terenie powiatu chrzanowskiego, przeprowadzając szkolenia wojskowe, uczestnicząc w tajnym nauczaniu, rozpowszechniając wydawnictwa podziemne i organizując pomoc. Po odwołaniu „Czaharskiego” komendantem obwodu został inż. Ludwik Panz (pseud. Zalewski, Kowal), który jednak po przypadkowej dekonspiracji wiosną 1943 r. musiał się ukrywać. Kolejnym komendantem został mianowany Janisław Feliks Ruliński (pseud. Skryba), który pełnił tę funkcję do lutego 1944 r. Ostatnim komendantem obwodu chrzanowskiego, aż do czasu rozwiązania AK, był por. Tadeusz Dzierwa (pseud. Topór, Adarski). Pomimo tego, że kilkakrotnie oddziały były rozbijane przez liczne aresztowania, szybko odbudowywały się. Chrzanowianie walczyli też w partyzanckich oddziałach zbrojnych AK (m.in. w oddziałach: „Surowiec”, „Boruta”, „Błyskawica”, „Skała”) oraz w partyzantce związanej z konspiracją socjalistyczną i komunistyczną.
Po walkach o Kraków i po jego wyzwoleniu 19 I 1945 r. wojska 59. i 60. armii I Frontu Ukraińskiego ruszyły w kierunku Chrzanowa. W niemieckich planach obrony Górnego Śląska i Zagłębia Dąbrowskiego Chrzanów znalazł się w strefie obronnej tzw. Wału wschodniego. Miasto miało być jednym z najważniejszych punktów oporu, dlatego zgromadzono tam ok. 10 tys. żołnierzy niemieckich. 24 I 1945 r., po niezwykle zaciętych walkach, Chrzanów został wyzwolony. Niestety zniszczeniu uległo ok. 25 % zabudowy miasta, a liczba jego mieszkańców zmalała o połowę do ok. 9500 osób.
Chrzanów dzisiaj
Chrzanów to miasto powiatowe położone w południowo-zachodnim zakątku Małopolski nad rzeką Chechło (lewy dopływ Wisły) u wylotu Rowu Krzeszowickiego – największego rowu tektonicznego Polski. Leżące w kotlinie na pograniczu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej i Wyżyny Śląskiej zajmuje powierzchnię 38,3 km2.
Chrzanów przez wieki był miastem prywatnym. W XIII lub XIV stuleciu otrzymał prawa miejskie, potwierdzone następnie w 1500 roku przez ówczesnego właściciela Chrzanowa Piotra Ligęzę. Po prawie 300-letniej przynależności do rodu Ligęzów herbu Półkozic miasto przeszło w posiadanie rodziny Dembińskich, a następnie ich potomków – Stadnickich, aby na początku XVIII wieku stać się własnością Ossolińskich. W czasie rozbiorów dobra chrzanowskie kilkakrotnie zmieniały zarówno swoją przynależność państwową jak i właścicieli. Ostatnimi z nich byli członkowie rodu Loewenfeldów.
Chrzanów to miasto o średniowiecznym rodowodzie. Pamiątką po ówczesnych czasach jest szachownicowy układ rynku wraz z odchodzącymi od niego ulicami oraz kościół p.w. św. Wawrzyńca z przełomu XIV i XV wieku. Spacerując po mieście warto odwiedzić kościół św. Mikołaja z zachowanym gotyckim prezbiterium i dzwonnicą oraz barokową kaplicą św. Stanisława. W świątyni, oprócz świecznika spiżowego z 1598 roku, gotyckiej monstrancji oraz wczesnobarokowej łódki na kadzidło, podziwiać można obraz Matki Boskiej z Dzieciątkiem, którego koronacji dokonał w 1991 roku papież Jan Paweł II. Na pobliskim parafialnym cmentarzu znajduje się grób uczestnika powstania styczniowego, włoskiego porucznika Eli Marchettiego (adiutanta Francesco Nullo) oraz kaplica ostatnich właścicieli miasta – Loewenfeldów wybudowana na początku XX wieku.
Okolice Chrzanowa oferują wypoczynek w wielu urokliwych zakątkach gminy, niewiele różniących się pod względem walorów przyrodniczych od parków narodowych. 1/3 jej powierzchni zajmują lasy, w których żyją rzadko spotykane gatunki roślin i zwierząt. Pobliskie stawy przyciągają wędkarzy oraz turystów spragnionych ciszy i spokoju, zaś wytyczone ścieżki i szlaki przyrodnicze ułatwiają odkrywać piękno chrzanowskiej okolicy.