Podstawowe informacje
BOLIMÓW to miejscowość położona na Mazowszu, nad rzeką Rawką, na skrzyżowaniu dróg biegnących ze wschodu na zachód i z północy na południe. Niegdyś miasto, złożone z osiedla wokół kościoła parafialnego NMP (obecnie Św. Trójcy) i leżącego na południu miasteczka z prostokątnym rynkiem o zabudowie jednokondygnacyjnej. W pobliżu rynku wznosi się późnorenesansowy kościół filialny pod wezwaniem św. Anny.
Położenie: 20°10′ E – 52°05′ N | Powiat: Skierniewicki |
Kod: 99-417 | Gmina: Bolimów |
Tel. kierunkowy: 0 – 46 | Ludność: 930 osób |
Województwo: Łódzkie | Obszar: 377 ha |
Kalendarium
1427 – Księżna Aleksandra nadaje dwie włóki roli jako uposażenie dla kościoła parafialnego w Bolimowie
1653 – rozpoczęcie budowy późnorenesansowego kościoła filialnego pod wezwaniem św. Anny
1774 – starostwo bolimowskie przechodzi w ręce Michała Hieronima Radziwiłła, kasztelana (późniejszego wojewody) wileńskiego
1915 – pierwszy atak gazowy na froncie wschodnim dokonany przez Niemców
Historia
Bolimów w księstwie mazowieckim (do 1481 r.)
Pierwsze wiadomości o prawie miejskim dla Bolimowa są dość zagadkowe. Ta leżąca wśród puszcz, między Łowiczem a Sochaczewem, miejscowość miała pojawić się jako miasto w 1370 r. Jednak w dokumentach z lat 1416-1427 znów pisano o Bolimowie jako o wsi. Należy więc przypuszczać, że pierwsza lokacja, której miał dokonać książę mazowiecki Siemowit III, jeżeli w ogóle była faktem, się nie powiodła. Powodem niepowodzenia mogły być zniszczenia wojenne. W latach 1382-1383 wojska węgierskie i polskie (Mazowsze!) dowodzone przez Zygmunta, margrabiego brandenburskiego, narzeczonego Marii, córki króla Węgier i Polski Ludwika, dwukrotnie przechodziły przez te okolice. Kampanie owe wiązały się z nieudanymi staraniami księcia rawskiego Siemowita IV o tron Polski. Aspiracje polityczne księcia poważnie podkopały gospodarkę księstwa rawskiego, odrodziła się ona dopiero na początku następnego stulecia.
Być może powodem nieudanej lokacji nie były wspomniane zniszczenia wojenne, lecz po prostu trudne warunki: położenie wśród puszcz, brak w okolicy wsi mogących współpracować z miastem w ramach rynku lokalnego. Jeszcze w latach 30. XVII w. opisując te okolice w swojej Topografii (1634) Jędrzej Święcicki zanotował: „Bolimów, pod którym rzeczka Rawka tworzy dość znaczne rozlewiska; po nim pływają stada łabędzi; wypływając z tego jakby jeziora Rawka wpada następnie do rzeki Bzury. Tu już zaczyna się owa sławna Puszcza Jaktorowska, znana w naszym kraju z siedlisk turów i stanowiąca pozostałość prastarej Hercynii”. (za: S. Pazyra, Najstarszy opis Mazowsza Jędrzeja Święcickiego, Warszawa 1974; tłumaczenie polskie Helena Pazyrzyna). A może, tak jak się często zdarzało, w 1370 r. książę zezwolił na urządzenie wsi, nie zaś miasta, na prawie niemieckim? W 1416 r. dokument określa Bolimów jako wieś z dwu łanami sołectwa, podobnie w 1425 r. Wówczas Bolimów znajdował się na terytorium należącym do oprawy wdowiej księżnej Aleksandry, żony Siemowita III i siostry Władysława Jagiełły. To właśnie Aleksandra nadała w 1427 r. dwa łany ziemi jako uposażenie kościołowi w Bolimowie. Później kościół ten – pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Panny Marii (obecnie Św. Trójcy) stał się kościołem parafialnym miasta Bolimowa. Dopiero po śmierci księżnej Aleksandry w 1434 r. ziemie te otrzymał książę Siemowit V. Z 1443 r. pochodzi dokument księcia płockiego i rawskiego Władysława I, w którym wspomina ponowną lokację miasta Bolimowa przez swojego brata, księcia rawskiego Siemowita V. Siemowit był władcą obszaru, na którym leży Bolimów, od czerwca 1434 r. do swojej śmierci w lutym 1442 r. Książę przejawiał troskę o miasta w podległej mu ziemi rawskiej: dokonywał lokacji lub też potwierdzał dokumenty lokacyjne dla sześciu miast. I to właśnie Siemowita V należy uznać za tego, który dokonał (udanej) lokacji – urządzenia miasta Bolimowa na prawie niemieckim, przypuszczalnie chełmińskim lub magdeburskim. Nastąpiło to w II. poł. lat 30. XV w. Nadanie miastu samorządu potwierdził – gdy Bolimów znalazł się już w granicach jego państwa – król polski Zygmunt Stary w 1519 r.; wówczas też miasto otrzymało prawo do odbywania dwóch jarmarków rocznie i cotygodniowego targu (we czwartek).
W 1443 r. książę Władysław I sprzedał za 40 kop groszy w półgroszkach jednemu ze swoich urzędników, staroście sochaczewskiemu – Wojciechowi z Chylina – wójtostwo w Bolimowie, a młynarzowi z Rawy Januszowi Żebro – młyn na Rawce (jest to najwcześniejsza wiadomość o tym młynie).
W czerwcu 1450 r. przed wikariuszem generalnym archidiecezji gnieźnieńskiej toczyło się śledztwo przeciwko księdzu Bernardowi z Brzezin, który był oskarżony o sprzyjanie herezji (zapewne husyckiej). W trakcie śledztwa okazało się, że ksiądz Bernard kontaktował się z Janem z Bolimowa (Johannes oppidanus in Bolemowo), który miał heretyckie książki, rękopiśmienne oczywiście. Sam Jan, jak wynika z tekstu, miał opinię wielkiego heretyka, lecz nic więcej o nim nie wiadomo.
Po śmierci Władysława I ziemią rawską zarządzała wdowa po nim, księżna Anna. Po śmierci jej synów: Siemowita VI i Władysława II w 1455 r. pozostała przy niej ziemia sochaczewska, gdzie leżał Bolimów, jako oprawa wdowia. Księżna w 1462 r. lokowała na „surowym korzeniu” wieś Humin, leżącą opodal Bolimowa. Chłopi z tej wsi mieli m. in. prawo wyrębu lasu, wypalania drewna i sprzedawania tych towarów w Bolimowie i Sochaczewie. Gospodarka leśna, obok młynów na Rawce, to jedno z ważniejszych zajęć pozarolniczych w tym rejonie.
Bolimów w królestwie pruskim (po 1481 r.)
W dniu 6 II 1476 r. po rezygnacji księżnej mazowieckiej Anny, wdowy po Władysławie I, z ziemi sochaczewskiej nastąpiła inkorporacja (czyli włączenie) tej ziemi do Korony. Król Kazimierz Jagiellończyk pozwolił jednak w zamian, aby księżna zatrzymała w dożywocie jako swą oprawę wdowią właśnie m. in. miasto Bolimów i część należących do niego wsi. Dopiero po jej śmierci w 1481 r. dobra te weszły ponownie w skład ziemi sochaczewskiej, stając się w ramach starostwa sochaczewskiego własnością królewską. W tym roku miasto zniszczył pożar i król podarował mieszczanom pięć lat wolnizny od płacenia podatków. W sąsiedztwie Bolimowa na początku XVI w. powstawała kolejna nowa wieś, Wola Szydłowiecka, założona przez ówczesnego starostę sochaczewskiego i podskarbiego Jakuba Szydłowieckiego.
Małe miasta, które dominowały w staropolskim krajobrazie, rzadko są obiektem szczegółowych rozważań historyków. Wynika to przede wszystkim z braku zachowanych materiałów źródłowych do takich badań, jednak Bolimów jest pod tym względem uprzywilejowany, choć nie dotyczy to wszystkich epok jego dziejów. Oto bowiem w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie zachowało się wśród Akt Skarbu Koronnego i Lustracji dóbr królewskich kilka opisów tego miasta będącego, tenutą (wyodrębnioną częścią) starostwa sochaczewskiego. Najstarszy z nich pochodzi z 1510 r. Pierwsza lustracja dóbr królewskich z 1564 r. wykazywała tu 312 domów i ratusz oraz młyn, folusz i tartak, w 1570 r. zaś odnotowano 326 domów.
Ponieważ była to bogata dzierżawa (tenuta), w początku XVII w. wyodrębniono ją jako starostwo niegrodowe. W 1635 r. miasto rozpoczęło wznoszenie nowego, późnorenesansowego kościoła z cegły – kościół filialny pod wezwaniem św. Anny. Około 1640 r. wyposażono go w bogaty barokowy ołtarz. W tym samym czasie wymurowano także kościół parafialny, dając mu piękne sklepienie stiukowe (tzw. „lubelsko-kaliske”) oraz wzniesiono murowaną dzwonnicę. Przed 1653 r. wójt Maciej Bugajski (lub Bugalski) założył za miastem drugą karczmę zwaną „Bugaj”.
Kres świetności miasta przyniósł „Potop” szwedzki. Nowoczesne umocnienia biskupiego zamku w pobliskim Łowiczu były jedną z węzłowych twierdz i baz wojsk szwedzkich od jesieni 1655 r. do lata 1658 r. Przez Bolimów przechodziły wielokrotnie wojska szwedzkie i polskie. Po „Potopie” w 1661 r. lustratorzy znaleźli tu tylko 10 domów zamieszkałych i jedynie 3 łany miejskie (z 37 ogółem) pod uprawą. Kolejne wojny i niepokoje wewnętrzne, a zwłaszcza „Wojna Północna” na początku XVIII w. i szalejąca w mieście zaraza w 1710 r., nie pozwoliły na szybką odbudowę miasta. Nie sprzyjał temu również ogólny stan gospodarczy Rzeczypospolitej. Pochodzący z 1749 r. inwentarz wykazuje 45 domów zamieszkałych i 250 pustych parceli, w 1774 r. „domów drewnianych, krytych słomą” było 55. Powoli miasto się ożywiało, pracował już z powrotem sześciokołowy młyn i tartak, cegielnia i browar. Dwie austerie (karczmy) oczekiwały na podróżnych: na rogu Rynku i ulicy Knapskiej oraz karczma wójtowska – „Bugaj” – za miastem. Prawie współczesny z tym opisem jest plan ogólny miasta (z 1745 r.), pozwala on na plastyczne zobaczenie, jak miasto to wówczas wyglądało. We wrześniu 1774 r. starostwo bolimowskie drogą cesji (rezygnacji przez poprzedniego właściciela) dostało się w ręce Michała Hieronima Radziwiłła († 1831 r.), kasztelana (późniejszego wojewody) wileńskiego, który zakupił już w lipcu tego roku też sąsiednie dobra nieborowskie. W dwa lata potem została podpisana umowa między papiernikiem Janem Dawidem Schwantusem a tymże Radziwiłłem o przejęcie papierni skarbowej nad Rawką, w której miał pracować Schwantus, dwóch czeladników, parobek i dwóch pomocników. W 1788 r. zmarł kolejny papiernik Jan Rudolf Dehnell. Stan miasta w tym okresie został opisany w lustracji z 1789 r. Wówczas w mieście było już 70 domów, mieszkało w nich 442 mieszkańców: 158 dorosłych (80 mężczyzn i 78 kobiet) i 284 dzieci. Prócz typowych zawodów rzemieślniczych jak szewcy, krawcy, piekarze, rzeźnicy czy stolarze byli też rymarze, ślusarze, kowale i dwóch pisarzy. Około 50 osób z tej liczby stanowili Żydzi.
Bolimów po rozbiorach (od 1792 r.)
Po rozbiorach przynależność państwowa Bolimowa zmieniała się wraz ze zmieniającą się sytuacją polityczną: od 1792 r. miasto należało do zaboru pruskiego, wchodząc w skład kompleksu dóbr nieborowskich rodziny książąt Radziwiłłów. Posiadanie tych majątków wraz ze starostwem bolimowskim potwierdził księciu Michałowi Hieronimowi król pruski Fryderyk Wilhelm II 25 VI 1797 r.
W 1800 r. rozpoczęto starania o szkołę w mieście, której dobroczyńcą był Michał Hieronim Radziwiłł, dając na jej uposażenie 300 zł i materiały budowlane. W 1807 r. Bolimów i dobra bolimowskie znalazły się w granicach Księstwa Warszawskiego (departament warszawski, powiat sochaczewski). W okresie Księstwa Warszawskiego Bolimów był jeszcze miastem dziedzicznym książąt Radziwiłłów. W 1813 r. książę Michał Hieronim Radziwiłł występował jako strona w sprawie o zdjęcie z urzędu burmistrza osoby niecieszącej się uznaniem mieszkańców miasta.
Poczynając od 1815 r. Bolimów pozostawał w granicach zaboru rosyjskiego (Królestwo Polskie), początkowo w obwodach/powiatach sochaczewskim województwa mazowieckiego, później guberni warszawskiej. W okresie Królestwa Polskiego, w lata 1815 – 1830, Bolimów stał się miastem narodowym, później zwanym rządowym. Ludność tych miast cieszyła się nieco lepszą pozycją, gdyż przysługiwała im własność domów i parcel; skarb państwa kontrolował jedynie obrót nieruchomościami. Radziwiłłowie, właściciele dziedziczni dóbr nieborowskich, występowali jako dzierżawcy prawa propinacji (prawa do produkcji i sprzedaży trunków).
W okresie powstania listopadowego Bolimów był przejściowo kwaterą główną naczelnego wodza Józefa Skrzyneckiego. W dniach 9-12 VIII 1831 r. w Bolimowie przebywała delegacja sejmowa, która zdecydowała o usunięciu Skrzyneckiego ze stanowiska naczelnego wodza. Podczas powstania styczniowego 1863 r. lasy wokół miasta dały schronie powstańcom. Zaraz po wybuchu powstania w puszczy bolimowskiej zebrał się oddział kilkuset ludzi pod wodzą Władysława Stroynowskiego. Jednak, już 7 lutego oddział ten został rozbity.
W I poł. XIX w. miasto było też siedzibą urzędu gminnego i nadal się rozbudowywało. W 1808 r. było tu 550 mieszkańców; w 1827 r. 895 mieszkańców zamieszkiwało 108 domów. W tym czasie miało miejsce wydzielanie rewiru dla ludności żydowskiej. Na początku trzeciej dekady XIX w. przy tutejszej parafii powstał dozór kościelny. Zmiany w zabudowie miasta ilustrują dwa plany z I poł. XIX w., z 1835 r. oraz plan rynku z 1849 r. Największą liczbę ludności zanotowano w 1854 r. – mieszkały tu wówczas 1193 osoby. W 1859 r. było już 111 domów i 1004 mieszkańców w tym 306 Żydów. Z następnego roku pochodzi opis statystyczny miasta sporządzony na żądanie Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych. Mimo takiego rozwoju, w ramach represji popowstaniowych, w związku z postanowieniem Komitetu Urządzającego o nowym podziale gmin (17 I 1867 r.) i ukazem carskim z 1 VI 1869 r., polecającym Komisji ds. Królestwa Polskiego likwidację miast niespełniających określonych kryteriów ludnościowych i ekonomicznych, Bolimów od początku 1870 r. utracił prawa miejskie. Został siedziba gminy i sądu gminnego. W 1878 r. było tu 125 domów, a w gminie mieszkało 4979 osób, z czego 4434 to katolicy, 505 – żydzi, 40 – protestanci. W 1890 r. zanotowano 1719 mieszkańców w Bolimowie, a 5205 osób w gminie. W okolicy nadal przerabiano drewno na smołę i węgiel, działała gorzelnia i młyn wodny, wyrabiano garnki, a ceramika artystyczna stała się z biegiem czasu specjalizacją tutejszych mieszkańców.
Posiadłości radziwiłłowskie nadal sąsiadowały z Bolimowem, a częstym obiektem sporów było korzystanie przez mieszczan z prywatnych wówczas lasów. Po śmierci Michała Hieronima dobra nieborowskie i dobra bolimowskie przypadły Michałowi Gedeonowi († 1850), a następnie synom Michała Gedeona – Karolowi Andrzejowi i Zygmuntowi († 1892). Około 1850 r. dobra bolimowskie miały zostać sprzedane przez Zygmunta (za długi), transakcji tej z niewiadomych przyczyn ostatecznie jednak nie sfinalizowano. Zygmunt odstąpił dobra nieborowskie bratankowi Michałowi Piotrowi. Po bezpotomnej śmierci tego ostatniego w 1903 r. dobra nieborowskie liczące 3,7 tys. ha nabył Janusz Radziwiłł, syn Ferdynanda († 1967 r.), w którego rękach pozostawały do 1945 r.
Podczas pierwszej zimy Wielkiej Wojny (I Wojny Światowej) front wschodni zatrzymał się na rzece Rawce. Dowództwo niemieckie przygotowywało uderzenie w Prusach Wschodnich, jego celem było oskrzydlenie i zniszczenie 10 Armii rosyjskiej stojącej nad Jeziorami Mazurskimi. Dla zamaskowania tego ataku w Prusach, Niemcy natarli 31 stycznia 1915 r. w okolicach Bolimowa. Po raz pierwszy użyto wówczas na froncie wschodnim (i w ogóle) gazów bojowych (chloru). Efekt ataku gazowego był według ocen wojskowych – „minimalny”, gdyż mróz zminimalizował skuteczność działania gazu. O wpływie niskich temperatur na gaz wówczas jeszcze nie wiedziano. Zdarzenie to poświadczają zbiorowe mogiły żołnierskie w Bolimowskiej Wsi i Huminie. Atak ten opisał także w sfabularyzowanej formie, gdzie Bolimów nazywany jest „Bolgako”, francuski pisarz Andre Malraux w noweli Łazarz. Pierwszy atak gazowy na froncie zachodnim – pod Ypres, stąd nazwa iperyt – miał miejsce dopiero 22 kwietnia 1915.
Po wojnie pozostawione po ataku gazowym butle użyto jako dzwony alarmowe wzywające strażaków w razie pożaru. Ochotnicza Straż Pożarna w Bolimowie, którą założył ks. Wincenty Biderman, działała już od 1907 r.
Zaś podczas remontu kościoła parafialnego św. Trójcy wykorzystano pozostawione przez armię niemiecką elementy umocnień (płyty betonowe).
W 1960 r. Bolimów liczył 801 mieszkańców.
Bolimów dzisiaj
Bolimów jest wsią gminną, leżącą w powiecie skierniewickim, w północno-wschodniej części województwa łódzkiego. Wioskę zamieszkuje 910 mieszkańców (dane z 2000 roku).
Bolimów położony jest w malowniczej okolicy – nad rzeką Rawką (dopływ Bzury), na Równinie Łowicko-Błońskiej, na skraju Puszczy Bolimowskiej i Bolimowskiego Parku Krajobrazowego. To właśnie stąd piechurzy i rowerzyści najczęściej wyruszają na krajoznawcze szlaki po Puszczy.
Bolimów to nie tylko wioska letniskowa, przyciągająca poszukujących ciszy i spokoju turystów, oraz przeczesujących bolimowską puszczę grzybiarzy. Przyjeżdżając do Bolimowa warto odwiedzić także tutejsze zabytki, m.in. późnorenesansowy kościół parafialny Świętej Trójcy z 1667 r., późnorenesansowy kościół filialny św. Anny z 1635 r., stojący w rynku oryginalny dzwon przeciwpożarowy wykonany z butli gazowej użytej w 1915 r., czy znajdujące się na obrzeżach wsi mogiły z okresu I wojny światowej.
Lokalną atrakcją jest także ośrodek garncarstwa rodziny Konopczyńskich.