Podstawowe informacje
Szreńsk jest niewielką miejscowością w powiecie mławskim malowniczo położoną nad rzeczką Mławką (dopływie Wkry) w pobliżu ujścia Przylepnicy. W 1869 r. Szreńsk utracił prawa miejskie, które posiadał od 1383 roku, i stał się cichą osadą zabudowaną w większości drewnianymi domkami. Przebywając w okolicach Szreńska warto odwiedzić gotycki kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny, dawny ratusz oraz ruiny pałacu.
| Położenie: 53°01’N – 20°07’E | Powiat: Mławski |
| Kod: 06-550 | Gmina: Szreńsk |
| Tel. kierunkowy: 0 – 23 | Ludność: 1242 osób |
| Województwo: Mazowieckie | Obszar: 1893 ha |
Kalendarium
1383 – lokacja miasta na prawie chełmińskim przez księcia mazowieckiego Siemowita III
1495 – przyłączenie Mazowsza płockiego wraz z ziemią zawkrzeńską do Korony
1560 – miasto przechodzi w ręce rodziny Noskowskich
1797 – powstanie Prus Nowowschodnich, w których granicach znalazł się Szreńsk
1869 – utrata praw miejskich
Historia
Archeologia
Szreńsk to „miasto zapomniane” – tak zatytułował swoją wydaną w 1986 r. pracę o tym mieście archeolog Marek Piotrowski. To właśnie dzięki badaniom archeologicznym możemy dziś próbować poznać dawne dzieje tego ciekawego ośrodka miejskiego. Wszelkie opracowania podają pierwszą datę pojawienia się Szreńska na widowni dziejów, wiążąc ją ze słynnym „falsyfikatem mogileńskim” rzekomo z 1065 r. Istotnie dokument ten wymienia trzy grody zawkrzeńskie: Stupsk, Grzebsk i właśnie Zyremdzco – Szreńsk. Należy jednak pamiętać, że jest to falsyfikat, czyli dokument nieautentyczny, w którym król Bolesław Śmiały miał wymienić uposażenie benedyktyńskiego opactwa św. Jana Ewangelisty w Mogilnie. Przypuszcza się, że sporządzający go mnisi oparli się na zapiskach klasztornych, tzw. księdze tradycji, którą rozpoczęto spisywać w latach 30. XII w. Wobec tego – na podstawie źródeł pisanych – nie można twierdzić, że Szreńsk istniał właśnie w 1065 r. Aby poznać początki miasta, trzeba odwołać się właśnie do badań archeologicznych, które pozwolą podać mniej dokładne daty, ale za to zgodne z historią.
Prace wykopaliskowe prowadzono w Szreńsku od lat 70. XX w. Gród w Szreńsku nie powstał w próżni osadniczej: opodal we wsi Przychód odkryto cmentarzysko z III–IV w. n.e.; późniejsze stanowiska z VI–VIII w. to cmentarzysko w Liberadzu i gród w Nidzgórze. Brak natomiast śladów osadniczych z okresu VIII–X w. Archeolodzy przypuszczają, że pierwotne osadnictwo wiązało się z lewym, wyższym brzegiem rzeki Mławki. Dopiero drugi gród (koniec X lub początek XI w.) zlokalizowano na miejscu obecnego parku pałacowego na prawym brzegu Mławki. Jedno ze znalezisk pozwala zadatować ów gród i to na okres wcześniejszy niż wspomniana data falsyfikatu. W trakcie wykopalisk odnaleziono denar Adelajdy (pocz. XI w.) i trzy srebrne drobne monety arabskie z lat 913–942. Eksperci sądzą, że owe monety arabskie mogły się dostać na ziemie polskie po 942 r.
Gród w Szreńsku należał do systemu obronnego północnej granicy Mazowsza od Prus wraz z grodami w Kozielsku (dziś część Mławy), Stupsku, Grzebsku, Grudusku. W ciągu XI w. grody te były kilkakrotnie niszczone (palone) w trakcie walk, a następnie odbudowywane. Gród w Szreńsku wzniesiono na piaszczystej wyspie otoczonej Mławką i Szronką, wśród bagien. Z racji bagiennego podłoża teren, na którym miał powstać gród, musiano najpierw wymościć kamieniami i palami. Pierwotny gród miał 20 arów powierzchni, otaczał go niski wał kamienno-ziemny z palisadą. Wspomniane znaleziska monet pozwalają przypuszczać, że gród w Szreńsku wzniesiono za któregoś z dwu pierwszych władców Polski (Mieszka lub Bolesława). Został on zniszczony przez pożar ok. połowy XI w. (obecnie jego ślady znajdują się na głębokości 2-3,5 m pod powierzchnią terenu). Przy grodzie funkcjonowała osada rolniczo-rzemieślnicza. Przypuszczalnie gród odbudowano w drugiej połowie XI w., rozbudowano zaś – może budując od nowa po kolejnym zniszczeniu – na początku XII w. W trakcie rozbudowy, podjętej za czasów Władysława Hermana lub Bolesława Krzywoustego, podniesiono wały i poszerzono trzykrotnie obszar grodu (do 60 arów). Po ok. 100 latach gród ten i sąsiadującą z nim osadę zniszczył najazd Prusów – co poświadcza wyraźna warstwa przepalonej ziemi. Znaleziska archeologiczne pozwalają stwierdzić, że mieszkali tu i pracowali garncarze, kowale, a może nawet złotnik. Zajmowano się też hodowlą i rolnictwem, być może wytapiano rudę. Niektóre znaleziska świadczą o handlu (przęśliki z Rusi). Pomimo częstych najazdów pruskich w początku XIII w. Szreńsk ponownie odbudowano.
W Księstwie Mazowieckim
W dokumencie z ok. 1240 r. wspomniano cztery źreby w Szreńsku jako należące do uposażenia biskupstwa płockiego. W 1254 r. książę mazowiecki Siemowit I (†1262) dokonał zamiany z ówczesnym biskupem płockim Andrzejem (1254-1261), któremu nadał wieś Proszkowo z sąsiednim źrebem, należącym do dziesiętnika ze Szreńska o imieniu Sulej – cuiusdam decimi de Zrenick nomine Sulej. Świadczy to o raczej niskim poziomie rozwoju gospodarczego i dość zacofanej organizacji, czemu w warunkach stałego zagrożenia od Prusów nie należy się dziwić. Kolejny dokument księcia mazowieckiego Siemowita III (†1381) z 1371 r. wymienia w liście świadków Andrzeja kasztelana ze Szreńska. Jest to jednak jedyna wzmianka na temat kasztelani w Szreńsku, którą może raczej należy interpretować, iż kasztelan Andrzej był ze Szreńska (a nie, że była tu kasztelania). Jeżeli zaś przyjmiemy, iż był to okręg grodowy, to także będzie to świadectwo pewnej peryferyjności, zapóźnienia organizacyjnego ówczesnego Szreńska i ziemi zawkrzeńskiej.
W tym okresie Szreńsk był jeszcze własnością książęcą, lecz w kilka lat później tenże książę nadał Szreńsk oraz sąsiednie dobra rycerzowi Stanisławowi Gradowi z Kowalewa. Dowiadujemy się o tym z późniejszej kopii dokumentu, wystawionej przez księcia Siemowita IV (†1425/6), syna księcia Siemowita III, potwierdzającego nadanie ojca i przyznającego miastu prawo chełmińskie oraz 15 łanów ziemi. Szreńsk pozostał w rękach rodu Szreńskich herbu Dołęga przez ponad 170 następnych lat. Była to stosunkowo wczesna lokacja, wydaje się, że leżący na pograniczu polsko-krzyżackim Szreńsk zaczął lepiej prosperować w tym okresie. Jest to o tyle dziwne, że jeszcze poprzednie dokumenty zdawały się sugerować pewne zapóźnienie ekonomiczne tego regionu. Jednak właśnie od lat 70. XIV w. rozpoczyna się ożywienie gospodarcze na północnym Mazowszu. Mimo, że niektóre zimie (wiska) oraz właśnie Zawkrze znajdowały się przez kilka lat – 1384-1399 i 1408-1411 – w rękach Krzyżackich jako zastawy. To także mogło w pewien sposób wpłynąć na zacieśnienie więzów gospodarczych z państwem zakonnym, które dominowało ekonomicznie nad księstwami mazowieckimi. Książęta mazowieccy zaczęli nadawać swym zasłużonym rycerzom dochody z ceł, przede wszystkim na rzekach. Prawa miejskie otrzymały też sąsiednie miasta: Kuczbork (1384), później Radzanów i Mława (XV w.). Wskazuje to na ożywienie handlu i wytycza jego kierunki. W 1399 r. także właściciel Szreńska uzyskał od księcia Siemowita IV prawo pobierania cła od vectores alias furmany. Widać więc ruch na drogach prowadzących na północ, do państwa krzyżackiego i w obszarach przygranicznych – a takim była ziemia zawkrzeńska.
Wykopaliska ujawniły tragiczne wydarzenie, jakie spadło na Szreńsk – wielki pożar miasta w pierwszej połowie tego stulecia. Być może zdarzyło się to w 1410 r., gdy to Zawkrze zastawiono ponownie Krzyżakom, a Szreńsk został pomyłkowo spustoszony przez zdążające na spotkanie z Jagiełłą wojska litewskie księcia Witolda. Miasto podniosło się i z tego zniszczenia. Od lat 40. XV w. w źródłach pojawiają się też wiadomości o kościele (drewnianym) w Szreńsku: w 1441 r. plebanem był tu Windziam, w 1446 r. – Piotr, w latach 60. – Jan. Dokumenty z drugiej połowy XV w. potwierdzają dobrą sytuację gospodarczą miasta, w 1485 r. książę płocki Janusz II nadał miastu prawo odbywania targu w każdy poniedziałek. Jeszcze za czasów książęcych Stanisław Szreński, prawnuk Grada, ufundował prebendę przy kościele na 4 włókach i 100 kopach złotych czynszu, o której zatwierdzenie – za pośrednictwem prymasa Jana Łaskiego – wystarała się w 1519 r. Małgorzata (już jako wdowa) z synem Feliksem. Na początku XVI w. jarmarki odbywały się na św. Stanisława w maju i św. Anny w lipcu, poniedziałek zaś był nadal dniem targowym. W Szreńsku odbywały się regularnie posiedzenia sądu szlacheckiego – ziemskiego, dla Zawkrza. Niestety nie zachowały się wcześniejsze akta tego sądu. Jedyny fragment, który przetrwał do dziś w Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie, to akta wieczyste obejmujące drugą połowę XVI w. i początek następnego stulecia.
W Koronie
W 1495 r., po bezpotomnej śmierci księcia płockiego Janusza II, Mazowsze płockie, a wraz z nim Zawkrze, zostało wcielone do Korony (inkorporacja) jako woj. płockie. Właścicielami miasta byli wówczas Stanisław Szreński, kasztelan wiski (od 1508 wojewoda płocki), i jego żona Małgorzata z Działyńskich.
Z osobą ich syna Feliksa wiążą się dwa ważne obiekty w mieście – murowany kościół parafialny pod wezwaniem Niepokalanego Poczęcia NMP i zamek. Budowę późnogotyckiego kościoła ukończono w 1531 r., w tym roku także wstawiono tu organy, Małgorzata zaś ufundowała (wraz z synem) mansionarię wieczystą, a ówczesny prepozyt Maciej – zegar kościelny. W przykościelnej kaplicy św. Anny znajduje się nagrobek fundatora. Zamek, którego dokładne opisy znamy z końca XVIII w., został rozebrany na początku XIX w.; obecnie na jego miejscu jest park. Dzieje i wygląd zamku możemy dziś odtworzyć tylko na podstawie materiałów z wykopalisk archeologicznych oraz materiałów archiwalnych. Murowany zamek z kolistymi wieżami i budynkiem bramnym, domem mieszkalnym, oficyną i kaplicą (św. Stanisława) był ozdobą północnego Mazowsza. Jędrzej Śniadecki w początkach XVII w. pisał w swoim Opisie Mazowsza o mieście sławnym ze względu na wspaniały zamek, wyjątkowo pięknie wystawiony przez wojewodę Feliksa. Dziś opis zamku możemy poznać dzięki zachowanym w AGAD opisom z końca XVIII w. – w inwentarzu z 1775 r., dołączonym do ksiąg grodzkich płockich, czytamy: „Zamek murowany cały murami staroświeckimi obwałowany, te bowiem mury porysowane, porozwalane i podziurawione przy wielkim stawie stojący, wodą trzy razy oblany. Grobla do miasta długa sypana i trzema mostami zgniłymi, popsutymi, [z]najduje się. Brama od miasta na dwa piętra, mieszkania nad nią […]”. Dalej następują szczegółowe opisy pomieszczeń zamkowych, a nawet piwnic; wyliczenie sprzętów zamkowych. Zamek otaczały mury o nieregularnym zarysie czworoboku, z bastejami na rogach. Zamek został poważnie zniszczony podczas „potopu”.
W AGAD znajduje się jeszcze jeden ciekawy i cenny rękopis, pozwalający poznać życie miasta właśnie w czasach Feliksa Szreńskiego. Jest to licząca prawie 400 stron księga radziecka; akta miejskie obejmują lata 1525–1536. Poznajemy tu życie codzienne mieszkańców. Ich głównym zajęciem było rolnictwo, być może dlatego właśnie sądy odbywały się w niedzielę, aby wszyscy mogli w nich uczestniczyć. Kupując dom w mieście, osadnicy nabywali od razu kawałek roli. W ówczesnych miastach większość mieszkańców stanowiły kobiety, aby stać się mieszczaninem, często wystarczyło „wżenić się w miasto”, biorąc sobie za żonę przeważnie wdowę. Tak np. zrobił w 1531 r. Zygmunt Thorzey z Radzanowa (też mieszczanin), który, ożeniwszy się z Barbarą Regalanką ze Szreńska, przyjął tutejsze prawo miejskie. W początku XVI w. w Szreńsku oprócz dużego rynku (60×70 m) były co najmniej dwie ulice: Młyńska i „Panczkowska” (w kierunku północno-zachodnim do wsi Pączków); była też łaźnia; do miasta należał też grunt (lub wieś dawna) o nazwie Słoszewy (później w 1680 r. ponownie wcielona do miasta). Funkcję burmistrza sprawował Jan Bronczki (1526-1530), a po nim Jan Wykulka (1533-1534), wójtem zaś był Antoni Zdziech. W 1527 r. jako pleban został wymieniony Maciej, w 1532 r. zaś zmarł mansionarz Jan Wieluński. Dowiadujemy się z księgi m.in. o wielkim pożarze miasta w sobotę 11 V 1527 r., po którym król uwolnił miasto na 8 lat od podatków i na rok od czopowego. Po tym pożarze Szreński lokował „Nowe Miasto Szreńsk” (Budzyn), połączone ze starym miastem ulicą Nowomiejską, do którego napływali nowi osadnicy z okolicznych wsi – często sukiennicy i kuśnierze; należy zaznaczyć, iż już na początku XVI w. Szreńsk był ośrodkiem sukiennictwa (w 1530 r. wspomniano tu cech szewców). Najprawdopodobniej po kolejnym wielkim pożarze w 1538 r., gdy miasto uzyskało następne 8 lat wolnizny od podatków (i rok od czopowego), „Nowe Miasto Szreńsk” w trakcie odbudowy zrosło się ze „starym”, skupionym wokół dużego – jak się dziś wydaje – rynku. Na środku rynku znajdował się ratusz; początkowo drewniany (opisy z XVIII w.), przebudowany w XIX w., rozebrany zaś w 1972 r. Z połowy XVI w. znamy prawie 80 nazwisk mieszkańców Szreńska płacących podatek od wyszynku napojów (głównie piwa). Wiadomo ponadto, że w mieście był wówczas młyn wodny o dwóch kołach. W 1557 r. wielki pożar ponownie zniszczył miasto, a mieszczanie zostali zwolnieni przez króla od płacenia podatków na 12 lat.
Wraz ze śmiercią Feliksa Szreńskiego miasto zmieniło właściciela – w 1560 r. jedna z córek Feliksa, Barbara, żona Andrzeja Firleja, wojewody ruskiego, zastawiła i nie wykupiła w Płocku za 24 tys. florenów Szreńsk i przylegające dobra biskupowi płockiemu Andrzejowi Noskowskiemu. Były to dobra o dużej wartości; w 1555 r., po śmierci Feliksa, wdowa po nim Barbara sprzedała do Gdańska 124 łaszty żyta, połowa z tej ilości pochodziła właśnie z dóbr szreńskich. W porównaniu do innych możnych, sprzedających zboże, ilość ta była bardzo duża. Biskup pozostawił te dobra swoim bratankom – Florianowi i Andrzejowi, wojskiemu ciechanowskiemu (synom Piotra), o których dbał, m.in. wysyłając i finansując studia Andrzeja w Rzymie. W Szreńsku mieszkało wówczas ok. 700-800 ludzi.
Wiek XVII – czasy „potopu” -odbiły się także na losach miasta. Szwedzi zajęli Szreńsk bez walki w grudniu 1655 r., na zamku stacjonował szwedzki garnizon. W następnym roku pod miastem obozowali brandenburczycy (kawaleria), przygotowując się do bitwy pod Warszawą. Na około 3 tygodnie przed bitwą inspekcji tych oddziałów dokonał sam król szwedzki – Karol X Gustaw. Szreńsk stał się też punktem zbornym dla wojsk elektora brandenburskiego, na tydzień przed bitwą Fryderyk Wilhelm dotarł z piechotą do Szreńska. Także w następnych latach Szreńsk poważnie ucierpiał. Z opisu miasta z 1677 r. wynika, iż pozostało tu zaledwie 184 mieszkańców, ponadto był dwór Noskowskich, w którym mieszkał ówczesny dziedzic Jan z żoną, 10 osobami służby (dwóch szlachetnych służących, chłopiec, jedna szlachetna służąca i dwie dziewczyn oraz czterech pachołków).
W 1680 r. zrujnowane miasto odkupił z rąk Jana Noskowskiego miecznik koronny, wojewoda malborski i m.in. starosta mławski – Franciszek Jan Bieliński herbu Junosza (†1685). Aby poprawić sytuację miasta nowy właściciel wydał i odnowił 15 X 1680 r. przywileje miasta. Potwierdził nadania prawa niemieckiego i targu, uczynione dla Szreńska przez króla Zygmunta Augusta, i przywilej lokacyjny Szreńskiego. Znajdując „miasteczko Szreńsk wojnami zniszczone” i chcąc je podnieść z ruin, Bieliński w przywileju określił uprawnienia wójta i samorządu miejskiego, sposób wybierania burmistrza (jeden z pośród czterech kandydatów), wysokość czynszu miejskiego – tak z domów, jak i z ról po jednym złotym, prawo warzenia piwa i odbywania targów cotygodniowych – zgodnie z tradycją – w poniedziałki. Przede wszystkim jednak widząc, iż mieszczanie w większości to rolnicy, przyłączył do miasta grunty orne (w 1531 r. było to 6 włók) i łąki opustoszałej wsi Słoszewa. Dla polepszenia gospodarczego położenia miasta zgodził się Bieliński na osiedlanie w mieście protestanckich rzemieślników z Prus i Żydów (na jednej ulicy, dając trzy lata czasu na pobudowanie się). Obu tym społecznościom wyznaniowym gwarantował tolerancję religijną i swobodę odprawiania nabożeństw („lubo bym życzył, aby byli wszyscy unius religionis ortodoxae Romano Catholicae, jeśliby jednak dissidentes in religione między nimi byli, szkodzić im to nie ma i do prawa miejskiego przypuszczeni być powinni, jako też exercitium nabożeństwa swego w domu jednym lub każdy w swoim odprawiać będą, od nikogo nie turbowani być o to nie mają, sub poenis arbitrariis ab Officio Castrensi judicendis„). Według postanowień nowego właściciela od ognia miały być urządzenia na ratuszu (drabiny, beczki, bosaki), w mieście powinna też być szkoła.
Kolejne zniszczenie miasta nastąpiło podczas walk zwolenników Leszczyńskiego z wojskami rosyjskimi. W 1734 r. Szreńsk zajęli Kozacy, zimując na zamku dokonali tu spustoszeń i zniszczeń. W 1754 r. miasto znowu zmieniło właściciela – stał się nim faktycznie Mikołaj Podoski (herbu Junosza), wojewoda płocki, który zresztą posiadał je wraz z 17 wsiami od 1724 r. jako zastaw za długi od Wojciecha Dąmbskiego herbu Godziemba (†1725), marszałka nadwornego koronnego; w tym roku nabył on je od syna Wojciecha, Antoniego Dąbskiego, wojewody brzesko-kujawskiego. Mikołaj Podoski 12 III 1757 r. potwierdził przywilejem swobody i wolności nadane miastu przez poprzedników. 17 marca w Szreńsku urodził się i tego samego dnia został ochrzczony syn Mikołaja, Gabriel Podoski (†1777), późniejszy prymas i zdrajca. Mikołaj Podoski zainicjował remont zamku. W 1768 r. prymas Gabriel Podoski uzyskał na sejmie potwierdzenie praw miejskich dla Szreńska. Ponadto ta sejmowa konstytucja pozwoliła rozszerzyć te prawa na Budzyn – osadę przy Szreńsku. W Szreńsku miał obradować sąd grodzki dla Zawkrza.
Okolice Szreńska były dwukrotnie terenem walk konfederatów barskich, dowodzonych przez walecznego partyzanta, marszałka wyszogrodzkiego konfederacji barskiej Józefa Sawa-Calińskiego. Zimą, 18 II 1770 r., wojska rosyjskie, dowodzone przez pułkownika C. F. Wachtmeistra, rozbiły tu jego oddział. Podczas obrony zamku, osłaniającej wycofanie się oddziału, poległo 150 huzarów. W następnym roku – 26 kwietnia – pod Szreńskiem mjr Salomon rozbił liczący ok. 500 żołnierzy oddział Sawy, a sam dowódca wkrótce zmarł z ran odniesionych w tej walce. Według inwentarza z 1775 r. w mieście był burmistrz i ok. 50 mieszczan płacących czynszu 1 zł 8 gr i dających daninę w naturze, było też kilkanaście pustych placów i drewnianych, zniszczonych domów, zamieszkanych przez Żydów. 5 VII 1779 r. w imieniu małoletniej Ksawery Podoskiej, córki Józefa Podoskiego, wojewody płockiego, oraz synów podczaszego kasztelana sierpskiego Tymoteusza, Franciszek (brat prymasa Gaberiela Podoskiego), kasztelan księstwa mazowieckiego, potwierdził po raz kolejny przywileje nadane miastu. W Szreńsku było wówczas 77 domów i 462 mieszkańców (1777). 14 VI 1782 r. ówczesny właściciel i mieszczanie Szreńska uzyskali od Stanisława Augusta Poniatowskiego królewskie potwierdzenie swobód, prawa i przywilejów miasta. Kolejnym właścicielem miasta w końcu XVIII w. był Kajetan Skopowski.
Po rozbiorach
W 1793 r. w wyniku drugiego rozbioru Szreńsk znalazł się pod zaborem pruskim. 14/15 marca następnego roku w czasie swego słynnego marszu brygada Antoniego Madalińskiego zniosła posterunek huzarów na zamku w Szreńsku. Nie zmieniło to jednak faktu, że Szreńsk pozostał w prowincji pruskiej – w tzw. Prusach Nowowschodnich, które utworzono w 1797 r., w departamencie kameralnym płockim i w pow. mławskim. Pierwszy drukowany pruski opis miast z końca XVIII w. wydany w 1800 r. w Berlinie przez A. C. von Holschego (Geographie und Statistick von West – Süd- und Neu-Ostpreussen) ujawnił w mieście szlacheckim zaledwie 77 placów i 150 mieszkańców. Choć pochodzący z ok. 1793 r. szczegółowy opis miasta, sporządzony wkrótce po zajęciu ziem polskich przez Prusaków wg kwestionariusza zawierającego 82 pytania, wykazał zupełnie inne dane: w Szreńsku żyło łącznie 838 osób w nieco ponad 100 domach, w tym żonatych lub owdowiałych dorosłych mężczyzn 229, kawalerów powyżej 10 roku życia 68, tyluż chłopców poniżej 10 roku życia i 47 służących oraz 231 dorosłych kobiet zamężnych lub owdowiałych, panien powyżej 10 roku życia 55, dziewcząt poniżej 10 roku życia 78 i 46 służących; ponadto 13 czeladników i 3 terminujących. Wyznaniowo podział mieszkańców przedstawiał się następująco: 606 katolików (72%), 148 żydów (18%), 82 luteran (10%) i 2 kalwini. Mieszkańcy miasta zajmowali się głównie rolnictwem, lecz byli też i rzemieślnicy (ponad 100): 30 szewców, 3 krawców (i 15 żydowskich), 40 sukienników – działała też fabryka płótna; ponadto był chirurg i organista. Właściciel miasta „Cajetan von Skoposky” nie mieszkał w Szreńsku, przebywał częściowo w Warszawie, a częściowo w Gdańsku. W opisie z roku 1793 wymieniono tylko kościół pod wezwaniem św. Barbary [filialny!], przy którym był jeden kanonik, jeden kaznodzieja i dwóch wikarych.
Za rządów pruskich nowym właścicielem miasta został tajny radca finansowy rządu pruskiego Karol Ludwik Erhard Knobloch. To on polecił rozebrać zamek i dzięki kredytom z Banku Głównego Berlińskiego wybudował na jego miejscu klasycystyczny pałac. Wkrótce Bank Berliński został kolejnym właścicielem miasta. Z tego okresu znany jest odcisk pieczęci burmistrza Jana Kiersza. W 1808 r. miasto liczyło 1255 mieszkańców (298 żydów i 957 chrześcijan), w 1817 r. zaś było 362 żydów. Od 1815 r. Szreńsk znalazł się w granicach Królestwa Polskiego pod zaborem rosyjskim. W 1830 r. od Banku Berlińskiego miasto przejął Skarb Królestwa Polskiego. W 1836 r. nowymi właścicielami zostali Bogusław i Maria (z Trzcińskich) Brykczyńscy herbu Lubicz. Bogusław Brykczyński (†1856, nagrobek w kościele) był kapitanem gwardii Wojska Polskiego, odznaczonym krzyżami Wojska Polskiego, Unii Holenderskiej i Legii Honorowej, był też sędzią pokoju pow. mławskiego. Wygląd miasta i okolic w tym czasie przedstawia mapa dóbr Szreńska. W 1850 r. liczba domów wynosiła 160, mieszkańców zaś – 1800. Ponad 45% ludności stanowili Żydzi, mieszkający do 1862 r. w odrębnej dzielnicy z własną świątynię – drewnianą bożnicę. Według „Dziennika Urzędowego Guberni Płockiej” z 1851 r. nr 2 jarmarki (było ich 6) odbywały się w mieście we czwartki: po Trzech Królach (6 I), po Niedzieli Kwietnej w środę; przed św. Janem Chrzcicielem (24 VI), po św. Jakubie (25 VII), przed św. Idzim (1 IX), po św. Jadwidze (15 X), piątek zaś był dniem targowym.
Także powstanie styczniowe w 1863 r. nie ominęło Szreńska; między Szreńskiem a Radzanowem poniósł klęskę oddział Zygmunta Padlewskiego, naczelnika województwa płockiego (aresztowanego 12 IV i rozstrzelanego 13 V 1863 w Płocku, w wieku 28 lat). Jak wspomina powstaniec i uczestnik tych walk Zbigniew Chądziński, mający wówczas 27 lat, przed rozwiązaniem („rozpuszczeniem”) oddziału 22 marca „każdemu z żołnierzy obecnych dano po rubli srebrem 10 z pieniędzy zrabowanych z kasy miasta Sreńska i wraz z uzbrojeniem rozejść się zalecono”. Informacje o udziale mieszkańców miasta można znaleźć także w przechowywanych w Archiwum Państwowym w Mławie „Księgach ludności miasta Szreńska”. Mieszczanie odczuli też kryzys ekonomiczny w latach 60. XIX w., z obiegu wycofano srebrne monety, a zamiast tego wyemitowano dla Zawkrza prywatne pieniądze papierowe, w Szreńsku było 9 nominałów takich bonów, emitowała je m.in. Dystrybucja Tabaczana. W tym czasie – od 1859 r. – właścicielami miasta zostali Stanisław i Tekla z Brykczyńskich Gadomscy herbu Rola; Tekla zmarła w 1875 r. i została pochowana na miejscowym cmentarzu. Natomiast w 1861 r. proboszczem w tutejszym kościele parafialnym był ksiądz dziekan Andrzej Płoski, a wikariuszem Jan Piotrowski. Kolejny opis Szreńska pochodzi z 1864 r., przygotowany dla Komisji Rządowej Spraw Wewnętrznych i Duchownych przez burmistrza, niejakiego Kowalewskiego. W 1867 r. Szreńsk liczył 2160 mieszkańców (891 chrześcijan i 1296 żydów – 58,8%). Wśród mieszkańców 27% (573 osoby) zajmowało się uprawą roli, 328 osób miało dochody z zajęć pozarolniczych, 1259 zaś osób nie miało nieruchomości.
W 1869 r. władze carskie pozbawiły Szreńsk prawa miejskiego – wówczas prawa miejskie utraciły też sąsiednie miasta: Raciąż, Radzanów, Bieżuń, Żuromin. Szreńsk stał się odtąd osadą. Znajdowało się tam wówczas 167 domów, w których żyło ponad 1850 mieszkańców. Ludności jednak nadal przybywało: w 1890 r. Szreńsk liczył 2,5 tys. mieszkańców (203 domy); w 1910 r. – 3,5 tys. Na początku XX w. intensywnie rozwijał się tu ruch spółdzielczy: w 1903 r. powstała mleczarnia, a od 1911 r. działało kółko rolnicze Ciechanowskiego Towarzystwa Rolniczego oraz ochotnicza straż pożarna. Właścicielami Szreńska w ostatniej ćwierci XIX w. byli kolejno: rodzina Płoskich (Leopold Płoski †1901), Juliusz Karczewski, a od 1920 r. dr Jan Słuszkiewicz (†1944 r.). Rok 1911 przyniósł kolejny pożar miasta. W drugim roku (1915) I wojny światowej (tzw. wielkiej wojny) Szreńsk znalazł się na linii walki i przemarszów wojsk rosyjskich i niemieckich, ostatecznie pozostał w rękach niemieckich. Zniszczenia wojenne były znaczne. W ostatnim roku wojny wg polsko-niemieckiej Księgi adresowej dla przemysłu, handlu i rolnictwa, opublikowanej przez wydawnictwo Rudolfa Mossego, miało tu być jedynie 140 mieszkańców (może błąd – miało być 1400), dwa kościoły, synagoga, dwie szkoły i ochronka, targi odbywały się co tydzień, a jarmarki co trzy miesiące. Po wojnie dobra szreńskie zostały zaliczone do kategorii osad wiejskich; w 1921 r. Szreńsk liczył niecałe 2 tys. mieszkańców (w tym 1/3 to Żydzi). W 1962 r. mieszkało tu 1224 osób.
Szreńsk dzisiaj
Szreńsk jest niewielką miejscowością w powiecie mławskim malowniczo położoną nad rzeczką Mławką (dopływie Wkry) w pobliżu ujścia Przylepnicy zwanej w górnym biegu Szronką. Dzisiejszy Szreńsk stanowi siedzibę lokalnych władz samorządowych i liczy około 1240 mieszkańców. Jest to region o charakterze typowo rolniczym, w którym dla większości ludności właśnie rolnictwo stanowi główne źródło utrzymania.
Szreńsk to miejscowość o wielowiekowej tradycji. Osada otrzymała prawa miejskie z rąk księcia mazowieckiego Siemowita III, który w 1383 roku lokacją Szreńska na prawie chełmińskim oraz potwierdzeniem nadanych wcześniej przywilejów przyczynił się do rozwoju miasta oraz sąsiadujących z nim wsi należących do Stanisława Grada z Kowalewa herbu Dołęga, protoplasty rodu Szreńskich. Wzrost znaczenia Szreńskich po przyłączeniu Mazowsza płockiego oraz ziemi zawkrzeńskiej do Korony (w 1495 roku) spowodował dynamiczny rozwój ich rodowej siedziby. Niestety w czasie zaborów w 1869 r. Szreńsk utracił prawa miejskie i stał się cichą osadą zabudowaną w większości drewnianymi parterowymi domkami.
Do dzisiaj w Szreńsku przetrwał gotycki kościół parafialny Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny oraz dawny ratusz. W przykościelnej kaplicy św. Anny znajduje się nagrobek wojewody płockiego Feliksa Szreńskiego, fundatora świątyni, wystawiony jeszcze za jego życia. Wśród mokradeł zachowały się również pozostałości dawnego zamku wojewody, który wzniesiono około 1526 roku. Pierwotny renesansowy zamek posiadał cztery wieże, mury obwodowe i fosy. W XIX wieku został on częściowo rozebrany, a wcześniejsza jego przebudowa zatarła początkowy wygląd. Obecne jego miejsce zajmuje park.