Podstawowe informacje
Leżajsk położony jest u podnóża wschodniej części Płaskowyżu Kolbuszowskiego, nad doliną Sanu w Kotlinie Sandomierskiej. Od zachodu graniczy z borem sosnowym, od wschodu – z lewym brzegiem Sanu, od północy zaś styka się z piaszczysto-gliniastą doliną rzeki. Ozdobą Leżajska są jego liczne zabytki: monumentalny zespół klasztorny oo. Bernardynów ze znanymi w całym świecie organami, późnorenesansowy kościół parafialny, kirkut oraz dawny pałac Potockich.
| Położenie: 50°16’N – 22°25’E | Powiat: Leżajski |
| Kod: 37-300 | Gmina: Leżajsk |
| Tel. kierunkowy: 0 – 17 | Ludność: 14700 osób |
| Województwo: Podkarpackie | Obszar: 20,3 km2 |
Kalendarium
1397 – królewska wieś Leżajsk uzyskuje prawa miejskie z rąk króla Władysława Jagiełły
1524 – król Zygmunt I Stary aktem prawnym ustanawia nową lokalizację miasta
1618 – rozpoczęcie budowy kościoła bernardynów z fundacji Łukasza Opalińskiego
1657 – najazd na Leżajsk wojsk węgierskich Jerzego II Rakoczego
1848 – powstaje Wolne Królewskie Miasto Leżajsk
Historia
W Królestwie Polskim (do 1772 r.)
Leżajsk – jedna ze starszych miejscowości w dolinie Sanu, położony jest na lewym brzegu rzeki we wschodniej części Kotliny Sandomierskiej. Już w IX tysiącleciu p.n.e. zapuszczała się w te tereny ludność tzw. kultury świderskiej, później mieszkali tu łowcy mezolityczni związani z kulturą janisławicką, wreszcie osiedliła się neolityczna ludność rolnicza kultury pucharów lejkowatych, amfor kulistych i ceramiki sznurowej. Szybki rozwój osadnictwa nastąpił w epoce brązu. Na przełomie er żyła tu ludność kultury przeworskiej, a w V w. przybyła ze wschodu ludność wczesnosłowiańska.
W 1354 r. Kazimierz Wielki nadał Janowi Pakosławowicowi rozległe dobra na terenie ziem ruskich przyłączonych do Korony, obejmujące również okolice Leżajska – po raz pierwszy wówczas odnotowanego w dokumentach. Sama osada nie weszła w skład dóbr Jana, ale stanowiła ich istotny punkt graniczny pozostając do końca istnienia I Rzeczypospolitej własnością królewską. 27 XII 1397 r. Leżajsk, dotychczas wieś królewska podległa Krzeszowowi, otrzymał – na mocy przywileju lokacyjnego Władysława Jagiełły – prawa miejskie, a w latach 30. XV wieku wyodrębnił się z krzeszowskiej tenuty (dzierżawy), tworząc odrębną królewszczyznę.
Zasadźcą lokowanego na prawie magdeburskim miasta został mieszczanin przeworski Stanisław Jasieński, który otrzymał liczne przywileje. Oprócz ośmiu łanów ziemi w dziedziczne władanie król przyznał mu m.in. prawo pobierania opłat z sadzawek rybnych, łaźni miejskich, warsztatów szewskich, prawo budowania młynów na rzekach w granicach miasta, otrzymywania części dochodów z czynszów miejskich i kar sądowych. Nowo utworzone miasto obejmowało jednomilową przestrzeń po obu brzegach Sanu (głównie między jego dopływami: Ożanną i Kolną). Osadnicy otrzymali od 6 do 20 lat wolnizny oraz zwolnienie od sądów prawa polskiego i ruskiego (gminie miejskiej przyznano własne sądownictwo). Królewski dokument zezwalał także na odbywanie cotygodniowego targu w czwartki.
Aby stworzyć korzystne warunki dla gospodarczego rozwoju miasta, monarcha stopniowo nadawał mu kolejne przywileje. W kilka miesięcy po lokacji zwolnił mieszczan od wszelkich opłat celnych w granicach Królestwa Polskiego i Rusi, a w 1405 r. zezwolił im na detaliczną sprzedaż sukna we wszystkich miastach Rusi.
Już w końcu XIV w. rozpoczął się w Leżajsku duży ruch osadniczy. Rozwijające się w ciągu XV w. miasto otrzymywało od kolejnych władców nowe przywileje oraz potwierdzenia wcześniejszych. Jednakże na przełomie XV i XVI w. rozpoczęła się seria najazdów tatarskich. Miasto, kilkakrotnie niszczone, odbudowywano dzięki pomocy królewskiej, uzyskując m.in. w 1510 r. prawo do odbywania jarmarku. W 1524 r. Leżajsk został przez Tatarów zniszczony w tak dużym stopniu, że Zygmunt Stary zdecydował się przenieść miasto kilka kilometrów dalej, na lewy brzeg Sanu, w bardziej obronne miejsce, lokując je ponownie na prawie magdeburskim. Na miejscu starej osady pozostała wieś o nazwie Stare Miasto.
Na mocy nowego dokumentu lokacyjnego wydanego 24 IX 1524 r. król utrzymał wszystkie prawa i przywileje pierwotnego Leżajska oraz dodał kolejne: uwolnił nowo osiedlających się mieszczan od wszelkich podatków na 12 lat i nadał miastu trzy doroczne jarmarki oraz cotygodniowy targ. Korzystne położenie i przywileje przyspieszyły rozwój Leżajska, który – dla zwiększenia obronności – został otoczony obwarowaniami drewniano-ziemnymi. Do odbudowy miasta przyczynił się znacznie starosta leżajski Krzysztof Szydłowiecki, który poczynił na jego terenie wiele inwestycji. Duże znaczenie w systemie obronnym miała wzniesiona przez Szydłowieckiego siedziba starościńska, ulokowana na północ od miasta, składająca się z domu starosty, mieszkania dla służby oraz licznych zabudowań gospodarczych. Krzysztof Szydłowiecki osiedlił również Żydów na terenie Leżajska.
Po śmierci Krzysztofa Szydłowieckiego (†1532) dobrami leżajskimi administrowała królowa Bona, której działalność (m.in. nadanie części łąki zwanej Gwoszcza i sprzedaż na jej polecenie ogrodów) była również bardzo korzystna dla rozwoju miasta. Leżajsk zawdzięcza jej także budowę drugiego kościoła (pierwsza parafia została uposażona przez Władysława Jagiełłę w 1397 r. jeszcze w starej osadzie, natomiast w nowym Leżajsku po 1524 r. wzniesiono drewniany kościół farny).
W XVI w. miasto było wciąż drewniane a budulca dostarczała Puszcza Sandomierska. Pierwsze murowane budowle – kościoły: farny i bernardynów – powstały z początkiem XVII w. Miasto rozrastało się w tym okresie szybko, wychodząc poza wały miejskie. Na jego terenie działali rzemieślnicy różnych zawodów. Najbardziej rozbudowana była branża sukiennicza; zachowały się także informacje dotyczące rzemiosł drzewnych, metalowych, spożywczych i innych. Łącznie w latach 1550-1650 zanotowano 51 zawodów rzemieślniczych.
Po śmierci Bony w 1557 r. starostwo miało kilku szybko zmieniających się dzierżawców, aby od 1587 r. przejść w ręce Opalińskich – najpierw Andrzeja, a w latach 1593-1654 jego syna Łukasza, który znany jest ze swej prywatnej wojny toczonej ze Stanisławem „Diabłem” Stadnickim. Po zakończeniu wojny, w czasie której Leżajsk kilkakrotnie był zdobywany i łupiony przez Stadnickiego, Opaliński przystąpił do wzmocnienia miasta. Dokonane przez niego prace pozwoliły na skuteczną obronę w czasie najazdu tatarskiego Kantymira w 1624 r. Jednakże około połowy XVII w. rozpoczął się dla Leżajska długi okres regresu gospodarczego. Po klęskach zadanych przez Szwedów w 1656 r., a w rok później przez wojska Rakoczego, miasto nie podniosło się już z upadku (nie bez znaczenia był fakt, że kolejni dzierżawcy starostwa, którymi od 1655 r. byli Potoccy, nie mieszkając w Leżajsku nie troszczyli się o niego). W XVIII w. Leżajsk stał się prowincjonalnym ośrodkiem, który wszedł w 1772 r. w skład monarchii habsburskiej.
W monarchii Habsburgów (do 1918 r.)
Przez pierwsze 23 lata funkcjonowania w granicach monarchii austro-węgierskiej Leżajsk był miastem przygranicznym. Dopiero po trzecim rozbiorze Polski otwarcie dróg prowadzących w kierunku północnym wpłynęło korzystnie na rozwój handlu (przez Leżajsk prowadził szlak handlowy z Jarosławia i Rzeszowa do Lublina i Sandomierza). Życie ludności Leżajska po roku 1772 niewiele się zmieniło. Władze austriackie potwierdziły przywileje miasta i większość fundacji. Mieszczanie płacili czynsze i podatki na rzecz skarbu cesarskiego, chłopi odrabiali pańszczyznę w folwarkach kameralnych (należących do skarbu państwa). Jednak pod koniec drugiej dekady XIX w. austriacki skarb państwa, w związku ze znacznymi kosztami zarządzania dobrami byłego starostwa leżajskiego, sprzedał majętność na licytacji. Nabywca, hrabia Wojciech Mier, w 1830 r. zawarł umowę o dożywocie z Alfredem Potockim, a rok później zmarł. Potocki, właściciel klucza dóbr łańcuckich, w 1840 r. włączył dobra leżajskie do utworzonej kilka lat wcześniej ordynacji.
Rok 1848 przyniósł uwolnienie miast prywatnych, które zmieniło stan prawny Leżajska. Od tej chwili zaczęto używać nazwę: Wolne Królewskie Miasto Leżajsk. Niedługo potem, w 1855 r., w wyniku reformy administracyjnej Leżajsk stał się siedzibą powiatu (wcześniej był krótko siedzibą dystryktu, a po likwidacji dystryktów w 1782 r. znajdował się w cyrkule rzeszowskim). Wygląd miasta z tego okresu przybliża mapa katastralna z 1853 r., bardzo szczegółowo przedstawiająca jego układ przestrzenny.
W 1867 r. po kolejnej, ostatniej już zmianie w podziale administracyjnym Galicji i zmniejszeniu liczby powiatów, miasto znalazło się w powiecie mającym siedzibę w mniejszym Łańcucie, co przez mieszkańców zostało odebrane jako niesprawiedliwość tym większa, iż wcześniej – przy podziale z 1785 r. – nie zaliczono Leżajska do grupy miast, ale do miasteczek. Wolne Królewskie Miasto Leżajsk stało się natomiast siedzibą sądu powiatowego (dwie pozostałe siedziby mieściły się w Łańcucie i Przeworsku), który na pewien czas ulokowano w ratuszu.
W ciągu kolejnych lat powoli, ale stopniowo wzrastała liczba mieszkańców (w 1897 r. było ich 4492, w 1921 r. – 5063). Rada Miejska podejmowała wiele inwestycji budowlanych przynoszących dochody miastu. Niezbyt korzystne dla gospodarki miejskiej (zwłaszcza rzemiosła) było natomiast uruchomienie linii kolejowej z Dębicy do Przemyśla i Lwowa, które ułatwiało napływ tańszych wyrobów przemysłowych z innych krajów niekoniecznie wchodzących w skład monarchii austriackiej. Dopiero po uruchomieniu przebiegającej przez Leżajsk linii kolejowej z Rozwadowa do Przeworska (1900) stał się on miastem atrakcyjnym dla przedsiębiorców.
Niekorzystnie na rozwoju miasta odbiły się epidemie i częste pożary. Najdotkliwszy w skutkach miał miejsce w roku 1906, kiedy to spłonęła znaczna część śródmieścia. Wydarzenie to stało się punktem wyjścia do uporządkowania zabudowy przestrzennej miasta i podniesienia stopnia bezpieczeństwa pożarowego. Prace w tym kierunku rozpoczęto już jesienią 1906 r.
Kontakty miasta z właścicielami ordynacji – Potockimi – układały się poprawnie (ordynacja nabyła m.in. prawo polowania, wydzierżawiła od miasta prawo propinacji na swym terenie, zaś w 1864 r. Alfred Potocki ustanowił fundację dla rzemieślników polskiego pochodzenia). W ciągu XIX wieku warunki życia ludności nie uległy większym zmianom. Zmieniała się natomiast struktura zawodowa mieszkańców Leżajska. Produkcji zaprzestały warzelnie piwa (z wyjątkiem browaru Feiwela Stolbacha), malała liczba warsztatów tkackich i szewskich, sukiennicy zrezygnowali z pracy. Upowszechniono natomiast koszykarstwo, założono zakład produkcji galanterii drzewnej i zabawek, powstało kilka zakładów usługowych (hotel, restauracje, sezonowe jadłodajnie dla pielgrzymów). Rzemieślnicy trudnili się także handlem, sprzedając swoje produkty na targach i jarmarkach oraz wystawiając je w oknach swoich warsztatów. Większe transakcje handlowe dokonywane były przez austriackie spółki na podstawie bezpośrednich umów z dostawcami. Właściciele ordynacji i posiadacze ziemscy dokonywali często transakcji na giełdach (za pośrednictwem stowarzyszeń i banków). Nie można jednak powiedzieć, że życie gospodarcze Leżajska w XIX w. rozwijało się dynamicznie. Równie spokojnie toczyło się życie kulturalne, któremu przewodzili miejscowi urzędnicy pochodzący z rodzin mieszczan leżajskich oraz duchowni. Niekorzystnie na rozwój kultury wpływało separowanie się inteligencji od mieszczan oraz brak integracji pomiędzy ludnością różnych wyznań. W drugiej połowie XIX i na początku XX w. w Leżajsku działała m.in. Czytelnia Ludowa, dwa towarzystwa kasynowe – inteligencji i miejskie, Towarzystwo Oświaty Ludowej, Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Towarzystwo „Proświta”.
I wojna światowa przyniosła kryzys finansów miasta (nie wpływały w tym czasie podatki, nie nadążano ze zbieraniem opłat targowych, niekorzystne dla budżetu były też kolejne pożyczki wojenne). Wzrost cen towarów powodował zmniejszenie zapotrzebowania na produkcję rzemieślniczą. Kondycja gospodarcza miasta u schyłku okresu zaborów nie była więc najlepsza.
W II Rzeczypospolitej (od 1918 r.)
W okresie międzywojennym nie nastąpiły zasadnicze zmiany w charakterze Leżajska i warunkach życia jego mieszkańców. Kształtowanie lokalnego rynku wyznaczał brak ośrodków przemysłowych i większych osad o charakterze miejskim w najbliższej okolicy. Część mieszkańców (zwłaszcza ludności polskiej) utrzymywała się z pracy w małych gospodarstwach rolnych, trudniła sadownictwem, cześć zajmowała się rzemiosłem i handlem (handel znajdował się w znacznej mierze w rękach Żydów). Jednak pod koniec międzywojnia prawie połowa ludności polskiej utrzymywała się z prac budowlanych poza Leżajskiem; ta branża dominowała również wśród leżajskich zakładów rzemieślniczych. Istotną rolę w życiu gospodarczym Leżajska odgrywały spółdzielnie (Rolniczo-Handlowa, Spożywcza, Kredytowa) oraz kasy kredytu bezprocentowego. Duże nadzieje wiązano również z inwestycjami Centralnego Okręgu Przemysłowego – Leżajsk posiadał warunki do rozbudowy przemysłu metalowego, chemicznego i drzewnego. Prace podjęte w pobliskiej Sarzynie przerwał jednak wybuch wojny.
W okresie międzywojennym władze miejskie nie miały łatwego zadania. Miasto było zadłużone, majątek miejski nie dawał możliwości osiągania większych dochodów. Zanikły jarmarki roczne, z których dochody były dawniej ważnym składnikiem budżetu, wzrastało bezrobocie, co uzewnętrzniło się zwłaszcza w okresie wielkiego kryzysu ekonomicznego w latach 1929-1935. Sytuację gospodarczą pogorszyła powódź, która dotknęła Leżajsk w 1934 r. W tym samym roku dokonał się jednak przełom związany z wyborem nowych władz miejskich. Jednym z działań zmierzających do ożywienia gospodarczego było podjęcie zaniechanych wcześniej prac drogowych, pozwalających dać zatrudnienie bezrobotnym. Przystąpiono do opracowania szczegółowego planu zabudowy miasta jako podstawy przyszłych inwestycji (kanalizacji, budowy wodociągu, linii elektrycznych). W związku z zamknięciem – z polecenia starostwa – budek handlowych na Rynku, rozpoczęto w 1936 r. budowę bazaru, a w 1937 r. została uruchomiona linia autobusowa do Rzeszowa. Leżajsk został w ten sposób wyrwany ze stagnacji gospodarczej.
W Leżajsku dobrze rozwijało się również szkolnictwo. Znaczącą rolę w życiu oświatowym i kulturalnym odgrywało w międzywojniu Gimnazjum Państwowe im. B. Chrobrego, utworzone w roku 1912 jako Miejskie Gimnazjum Realne, a w 1922 r. upaństwowione. Mieściło się w budynku początkowo wynajętym od hrabiego Alfreda Potockiego, a w 1932 r. wykupionym na potrzeby szkoły. W latach II Rzeczypospolitej Leżajsk był ważnym ośrodkiem oddziaływania społecznego i dużym skupiskiem inteligencji. Dobrze zapowiadający się rozwój miasta przerwał niestety wybuch II wojny światowej.
Leżajsk dzisiaj
Leżajsk położony jest u podnóża wschodniej części Płaskowyżu Kolbuszowskiego, nad doliną Sanu w Kotlinie Sandomierskiej. Od zachodu graniczy z borem sosnowym, stanowiącym resztki dawnej Puszczy Sandomierskiej, od wschodu – z lewym brzegiem Sanu, od północy zaś styka się z piaszczysto-gliniastą doliną rzeki. Dziś to niespełna 15-tysięczne miasteczko pełni funkcję stolicy powiatu w województwie podkarpackim, stanowiąc centrum administracyjne, gospodarcze, kulturalne i oświatowe dla okolicznych miejscowości.
Leżajsk należy do najstarszych miast południowo-wschodniej Polski, które mogą poszczycić się ponad 600-letnią historią swojego istnienia. Początki miasta związane są z prasłowiańskim grodem, obok którego, na terenie dzisiejszej wsi Stare Miasto, utworzono małą osadę. W 1397 r. królewska wieś Leżajsk otrzymała z rąk Władysława Jagiełły prawa miejskie, zaś w 1524 r. król Zygmunt I Stary przeniósł miasto znad Sanu w bardziej obronne miejsce. W wyniku I rozbioru Polski w 1772 r. miasto Leżajsk zostało włączone do monarchii austriackiej. Z powodu jego przygranicznego położenia nastąpił gospodarczy upadek miasta, z którego Leżajsk podniósł się dopiero po II wojnie światowej.
Ozdobą Leżajska są jego liczne zabytki – świadectwo bogatej historii miasta. Niewątpliwą atrakcję turystyczną stanowi, ufundowany przez Łukasza Opalińskiego, XVII-wieczny monumentalny zespół klasztorny oo. Bernardynów ze słynącym cudami obrazem Matki Bożej Pocieszenia oraz znanymi w całym świecie organami (wykorzystywanymi m.in. podczas corocznych Międzynarodowych Koncertów Organowych). Będąc w Leżajsku warto odwiedzić późnorenesansowy kościół parafialny p.w. Trójcy Świętej i Wszystkich Świętych, stary cmentarz żydowski z drewnianą synagogą i grobem cadyka Elimelecha oraz dawny pałac Potockich.
Leżajsk jest gminą, której głównym bogactwem naturalnym są lasy zajmujące ponad 5 tysięcy ha powierzchni. Miłośnicy przyrody odwiedzają Brzóźniański Obszar Chronionego Krajobrazu, będący ostoją dla rzadkich gatunków ptaków i ssaków, oraz podglądają bobry zamieszkujące żeremia na uroczysku Podkudłacz. Wczasowicze spragnieni wypoczynku nad wodą licznie ściągają nad pobliski zalew, zaś turyści wędrujący po okolicy mają okazję podziwiać, tak charakterystyczne dla leżajskiego krajobrazu, przydrożne kapliczki i chałupy z przełomu XIX wieku.