Podstawowe informacje
Połaniec to urocze miasto położone w południowo-wschodniej części województwa świętokrzyskiego nad rzeką Czarną, niedaleko jej ujścia do Wisły, otoczone malowniczymi Lasami Golejowskimi. Będąc w Połańcu warto zobaczyć osiemnastowieczny kościół parafialny św. Marcina z barokową kaplicą Matki Boskiej Różańcowej, zabytkową Bożnicę wybudowaną w XVIII w. oraz przespacerować się na Kopiec Kościuszki, gdzie w 1794 r. Tadeusz Kościuszko ogłosił słynny Uniwersał Połaniecki.
| Położenie: 50°26’N – 21°16’E | Powiat: Staszowski |
| Kod: 28-230 | Gmina: Połaniec |
| Tel. kierunkowy: 0 – 15 | Ludność: 9300 osób |
| Województwo: Świętokrzyskie | Obszar: 1 741 ha |
Kalendarium
1191 – pierwsza wzmianka o Połańcu w XV-wiecznym Liber Beneficiorum Jana Długosza
1264 – Bolesław Wstydliwy nadaje prawa miejskie
1507 – splądrowanie i spalenie miasta przez Tatarów
1794 – Tadeusz Kościuszko wydaje słynny uniwersał połaniecki
1870 – miasto traci prawa miejskie na mocy ukazu carskiego z 1869 r.
Historia
Pradziejowe i średniowieczne losy Połańca
Historia okolic Połańca, miasta położonego nad rzeką Czarną, niedaleko jej ujścia do Wisły sięga dalekiej przeszłości. Dzięki budowie Elektrowni (nazwanej w 1989 r. imieniem Tadeusza Kościuszki, a obecnie noszącej nazwę Elektrownia Połaniec S.A – Grupa Electrabel) na początku lat 70. XX w. udało się sfinansować badania archeologiczne na terenie, który miał zostać objęty tą inwestycją. Okazało się wówczas, że na obszarze tym znaleziono ślady ludności już z czasów późnego paleolitu (10 000–8000 lat p.n.e., ludność tzw. kultury świderskiej).
Okolice Połańca, zapewne ze względu na korzystne warunki naturalne, stanowiły także dogodny teren zamieszkania dla ludności różnych kultur również i w późniejszych epokach. Podczas prowadzenia wykopalisk stwierdzono, że najwięcej pozostałości pozostawiła po sobie kultura łużycka i przeworska.
Po charakterystycznym dla wieków VI–VIII zahamowaniu osadnictwa w Małopolsce, konkretne informacje dotyczące zasiedlenia Połańca odnoszą się do XI w., kiedy to powstał gród w Winnicy (będący zapewne siedzibą kasztelana) i osada na skarpie wiślanej w Winnej Górze. Najwcześniejsza wzmianka o Połańcu znajduje się w spisie uposażeń diecezji krakowskiej tzw. Liber Beneficiorum sporządzonym przez Jana Długosza, jednego z największych polskich kronikarzy i historyków XV stulecia, wychowawcy synów króla Kazimierza Jagiellończyka. Zapiska ta dotyczy potwierdzenia konsekracji kolegiaty pod wezwanie NMP w Sandomierzu, której dokonał arcybiskup gnieźnieński Piotr w 1191 r. za panowania Kazimierza Sprawiedliwego. W cytowanym przez Długosza dokumencie wśród miejscowości wyznaczonych na uposażenie tejże kolegiaty pojawia się informacja, o kaplicy w Połańcu.
Kolejny dokument, w którym wspomniany jest Połaniec został wystawiony przez Leszka Białego podczas zjazdu w Korytnicy 23 V 1224 r. Dotyczy on nadania wsi Czaczów klasztorowi cystersów w Jędrzejowie. Wśród świadków wspomniany jest pierwszy wymieniony z imienia kasztelan połaniecki Mirosław. W późniejszych latach XIII w. Połaniec niestety ucierpiał podczas najazdów mongolskich, choć na jego szczęście nie był on na tyle dużą i bogatą miejscowością, aby stanowić łakomy kąsek dla Mongołów i być przez nich regularnie łupionym w odróżnieniu do Sandomierza. Właśnie w czasie pierwszego wielkiego ataku wojsk mongolskich na Polskę, w pobliżu Połańca pod Turskiem w 1241 r. stoczono słynną bitwę barwnie opisaną w Rocznikach Długosza.
W 1264 r. Połaniec, leżący na istniejącym od wczesnego średniowiecza szlaku handlowym ze Śląska i Małopolski na Ruś oraz na drodze książęcej z Krakowa do Sandomierza, otrzymał prawo miejskie od księcia Bolesława Wstydliwego, znanego z szeroko zakrojonej polityki lokacyjnej wobec miast małopolskich. Niektórzy badacze przypuszczają, że miasto posiadało już wcześniej prawo miejskie lub pewne jego elementy i że lokacja z 1264 r. była tylko powtórzeniem wcześniejszego aktu prawnego, co zdarzało się w przypadku innych miast. W dokumencie lokacyjnym podobnie jak w innych dokumentach tego typu mowa jest o przywilejach i obowiązkach ekonomicznych i sądowych wójta Mikołaja oraz innych mieszkańców miasta. Przywileje wójtów połanieckich zostały rozszerzone przez Władysława Łokietka w 1321 r.
Z ostatniej ćwierci XIII w. pochodzi wzmianka o uprawnieniach sądowych grodu połanieckiego. W dokumencie wystawionym przez Leszka Czarnego w Krakowie 9 VI 1285 r., książę nadaje Stanisławowi z Chrobrza wieś Kębłów i wyłącza ją spod jurysdykcji grodu połanieckiego oraz wojewody i kasztelana sandomierskiego.
Za czasów Kazimierza Wielkiego kasztelan połaniecki Wit trzykrotnie (dwa razy w 1348 i raz w 1354 r.) występuje jako świadek w dokumentach dotyczących lokacji różnych wsi na prawie niemieckim. Również z tym królem wiąże się zmiana lokalizacji miasta, o czym dowiadujemy się z Liber Beneficiorum Długosza przy okazji opisu parafii połanieckiej i jej dochodów.
Od lat 40. XV w. Połaniec był co jakiś czas przez królów zastawiany, sprzedawany lub darowany. Po raz pierwszy stało się to w 1442 r., gdy Władysław, później nazwany Warneńczykiem, zastawił starostwo sandomierskie wraz z Połańcem ze względu na potrzeby finansowe związane z planowanymi akcjami militarnymi. W ten sposób Połaniec na ponad pół wieku znalazł się w obrębie dóbr rytwiańskich, do czasu, kiedy na początku XVI w. wykupił go Zygmunt Stary. Odtąd aż do 1795 r. Połaniec uznawany był za miasto królewskie, dzięki czemu można czerpać informacje na temat jego sytuacji ekonomicznej z zachowanych lustracji królewszczyzn. Od początku XVI w. był więc Połaniec szczególnie odwiedzany przez królów, zwłaszcza Zygmunta Starego i Bonę, choć już wcześniej, bywały tam tak ważne osobistości, jak Elżbieta Łokietkówna, siostra Kazimierza Wielkiego, królowa Jadwiga, Władysław Jagiełło i Kazimierz Jagiellończyk.
Połaniec – miasto królewskie
Początek XVI w. był dla Połańca okresem wielce niepomyślnym. Przede wszystkim miasto ucierpiało od pustoszących całą ziemię sandomierską Tatarów, którzy w 1507 r. najechali i spalili Połaniec. Zygmunt Stary chcąc ulżyć miastu obniżył podatki, a pogorzelców zwolnił z nich zupełnie. Zygmunt Stary ustalił również cotygodniowe targi w poniedziałek i trzy jarmarki: na Zielone Świątki, na św. Małgorzatę (13 lipca) i św. Katarzynę (25 listopada). W 1593 r. Zygmunt III dodał jeszcze jeden jarmark na dzień św. Jadwigi (15 października), a w 1632 r. zezwolił na jeszcze jeden w dzień św. Kazimierza (4 marca).
Pożary zdarzały się w Połańcu dość często, podobnie jak i w innych miastach o przewadze zabudowy drewnianej. Wielkie zniszczenia spowodowały pożary w 1526 i 1562 r. Monarchowie tradycyjnie zwolnili mieszkańców od płacenia podatków na lat 8. Ciekawym źródłem do badania szybkości odbudowy zniszczeń i sytuacji gospodarczej Połańca jest lustracja z 1564 r., sporządzona zaledwie dwa lata po pożarze.
Na przełomie XVI i XVII w. Połaniec stanowił dość ważny ośrodek produkcji rzemieślniczej, zwłaszcza spożywczej związanej z młynarstwem (piekarnictwo, słodownictwo, piwowarstwo, produkcja kasz). Hodowano tu też bydło rzeźne, które następnie pędzono do Krakowa. Można chyba również pokusić się o stwierdzenie, że miasto było wówczas ważnym centrum rynku lokalnego. Korzystne położenie Połańca nad Wisłą sprawiało, że kupcy połanieccy aktywnie uczestniczyli w spławie różnych towarów. Zwłaszcza w XVI w., kiedy to na wielką skalę rozwinął się w Polsce handel zbożem transportowanym rzeką do Gdańska. Zboże nie było jedynym produktem wymiany kupieckiej. Handlowano też drewnem, suknem, popiołem, solą. Właśnie na tle handlu solą w połowie XVI w., wynikł spór pomiędzy mieszkańcami Sandomierza i Połańca. Kupcy sandomierscy przedłożyli królowi Zygmuntowi Augustowi skargę na mieszczan połanieckich, że nie uznają oni sandomierskiego prawa składu i sami handlują solą. Dokument rozstrzygający tę sprawę na korzyść kupców sandomierskich został wystawiony 4 III 1559 r. Mimo to koniec XVI w. jest dla Połańca okresem rozkwitu.
W mieście dbano nie tylko o dobrobyt materialny, ale także i o sprawy duchowe, o czym świadczą istniejące tam bractwa religijne: Bractwo Literackie założone w 1490 r. (skupiające elitę mieszczańską) i Bractwo Różańcowe, które początkami sięgało 1629 r. O dość wysokim poziomie kulturalnym miasta świadczy fakt, że w ciągu XV w. aż 14 jego mieszkańców studiowało na Uniwersytecie Krakowskim. Uczyli się oni nie tylko na Uniwersytecie, ale również w szkołach kolegiackich w Wiślicy, Stopnicy i Sandomierzu. Studia te musiały być oczywiście poprzedzone nauką w miejscowej szkole parafialnej. Ważne miejsce w życiu mieszkańców odgrywał też kościół parafialny pod wezwaniem św. Marcina, ufundowany przez Kazimierza Wielkiego w 1350 r. Niestety, był to budynek drewniany, który spłonął w czasie wspomnianego pożaru w 1562 r. Odbudowany został on przez Zygmunta Augusta i był jednym z największych kościołów drewnianych w Polsce. Niestety i on podzielił los poprzedniej świątyni i spłonął w 1889 r. Budynek ponownie odbudowano, ale już murowany, który możemy podziwiać obecnie. Obok kościoła parafialnego i cmentarza istniał też szpital dla ubogich.
Początek XVII w. nie zaczyna się dla Połańca szczęśliwie. Najpierw miasto ucierpiało w 1606 r. podczas rokoszu Zebrzydowskiego, gdy rokoszanie plądrowali posiadłości królewskie. Stopniowe ubożenie miasta przyspieszyła powódź w 1648 r., a ostatecznie pogrążyły najazdy obcych wojsk w czasie „potopu” szwedzkiego. Drastycznie spadła liczba ludności, do czego przyczyniły się oprócz wojny kolejne powodzie z lat 1650, 1652, 1655. Aby przekonać się o tragicznych skutkach tych wydarzeń dla sytuacji ekonomicznej miasta i ludności, wystarczy porównać lustrację z 1664 r. z tą z 1564 r. z czasów Zygmunta Augusta.
Wśród mieszkańców Połańca poważny odsetek stanowiła ludność żydowska. Żydzi zaczęli się w nim osiedlać już w XVI w., a w XVII w. Władysław IV udzielił im przywileju na kupowanie placów, domów, posiadanie kramów, budowę synagogi i cmentarza. Przywilej ten potwierdzali też następni monarchowie. O dość dobrej sytuacji połanieckich Żydów i ich znaczącej roli w życiu miasta świadczy fakt, że w wykazie właścicieli nieruchomości z 1744 r. (dziś już nieistniejącym) najwięcej było nazwisk żydowskich.
Po rozbiorach
Właśnie pod koniec XVIII w., kiedy miasto chyliło się już ku ostatecznemu upadkowi, wydarzyło się coś, co rozsławiło Połaniec i sprawiło, że znajduje się on w każdym podręczniku historii. W obozie znajdującym się pod Połańcem, naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko 7 V 1795 r. wydał słynny uniwersał, nazwany później połanieckim, w którym uwalniał chłopów od poddaństwa i nadawał im wolność osobistą.
Po trzecim rozbiorze Połaniec znalazł się w zaborze austriackim. Z tych czasów zachowała się mapa Połańca i jego okolic sporządzona w latach 1796-1799 pod kierunkiem słynnego kartografa austriackiego Ignaza Georga von Metzburga. W 1809 r. znalazł się w granicach Księstwa Warszawskiego, a po Kongresie Wiedeńskim (1815 r.) został ostatecznie włączony do zaboru rosyjskiego. Połaniec w XIX w. zmieniał swoją przynależność administracyjną ze względu na zmiany podziałów terytorialnych i nazw jednostek administracyjnych. W początkowej fazie istnienia Królestwa Polskiego (kongresowego) znajdował się on w województwie sandomierskim. W 1837 r. w związku z dostosowywaniem po powstaniu listopadowym struktur administracyjnych Królestwa Polskiego do struktur rosyjskich przemianowano województwa na gubernie. Tym sposobem Połaniec od 1837 r. znajdował się w guberni sandomierskiej. Z kolei od 1844 r. należał do guberni radomskiej, w której znalazł się w wyniku dokonania kolejnych zmian podziałów administracyjnych i połączenia guberni sandomierskiej z kielecką i stworzeniu z nich właśnie guberni radomskiej.
Już na przełomie XVIII i XIX w., miasto było zrujnowane gospodarczo, a ciągła obecność wojsk w czasach napoleońskich nie sprzyjała polepszeniu jego sytuacji. Kolejne lata przyniosły dalszy upadek miasta, co obrazują opisy statystyczne Połańca z lat 1820 i 1864-1865 oraz mapa z 1812 r. i opisy dóbr połanieckich w ramach ekonomii Osiek z lat 1830 i 1839. Ponieważ miasto nie spełniało kryteriów ludnościowych i ekonomicznych, podobnie jak wiele innych miast w Królestwie Polskim zgodnie z ukazem carskim z 1 VI 1869 r. straciło ono prawa miejskie w 1870 r. Od tego czasu Połaniec funkcjonował jako osada miejska i siedziba gminy. Prawa miejskie odzyskał dopiero w 1980 r.
Okres rozwoju miasta po latach upadku i stagnacji przypadł na czasy międzywojenne. Pozytywne przemiany zostały zahamowane przez wybuch II wojny światowej. Okupacja niemiecka doprowadziła, podobnie jak w całej Polsce, do licznych tragedii. Połaniec stracił wielu mieszkańców zarówno Polaków, jak i Żydów, którzy stanowili znaczny odsetek ludności miasta przed wojną. Żydzi połanieccy w większości zostali zamordowani w dniach 18–19 X 1942 r. Część z nich wywieziono do obozów. W okolicach Połańca działała również Armia Krajowa, o czym szerzej można przeczytać w publikacjach wymienionych w bibliografii. Po wkroczeniu na te tereny wojsk sowieckich rozpoczęły się kolejne prześladowania i aresztowania.
Po tych dramatycznych wstrząsach lata powojenne przyniosły stopniowy rozwój Połańca. Momentem przełomowym była budowa Elektrowni (dziś noszącej nazwę Elektrownia Połaniec S.A – Grupa Electrabel). To właśnie dzięki tej inwestycji przeprowadzono tak istotne dla nauki badania archeologiczne tego obszaru. Obecnie Połaniec jest prężnie rozwijającym się miastem należącym do powiatu staszowskiego w województwie świętokrzyskim, a co bardzo ważne jego mieszkańcy świadomi są ciekawej historii tych terenów i dbają o jej popularyzację, czego dowodzą liczne publikacje wydawane przez miejscowe Towarzystwo Kościuszkowskie.
Połaniec dzisiaj
Połaniec to urocze miasto położone w południowo-wschodniej części województwa świętokrzyskiego nad rzeką Czarną, niedaleko jej ujścia do Wisły, otoczone malowniczymi Lasami Golejowskimi. Jego krajobraz kształtują doliny Wisły, rzeki Czarnej i Wschodniej będące pozostałością okresu polodowcowego. Połaniec jako miasto gminne jest siedzibą władz samorządowych i stanowi centrum gospodarcze i kulturalne dla pobliskich miejscowości.
Połaniec może poszczyć się bogatą historią. Prowadzone wykopaliska archeologiczne pokazały, że na tamtejsze tereny zamieszkiwała ludność już w czasach późnego paleolitu (10 000-8000 lat p.n.e.). Pierwsza wzmianka pochodzi ze spisu uposażeń diecezji krakowskiej z 1191 r., w którym kaplica w Połańcu wymieniona jest jako uposażenie kolegiaty pod wezwaniem NMP w Sandomierzu. W 1264 r. Połaniec otrzymał prawo miejskie od księcia Bolesława Wstydliwego.
Dzięki dogodnemu położeniu przy istniejącym od średniowiecza szlaku handlowym ze Śląska i Małopolski na Ruś oraz na drodze książęcej z Krakowa do Sandomierza Połaniec szybko rozwijał się gospodarczo, demograficznie i kulturowo, a także często gościł ważne osobistości. Powolny upadek miasta rozpoczął się pod koniec XVIII w.; prawa miejskie utracił na mocy ukazu carskiego w 1870 r. Po okresie stagnacji dopiero lata po II wojnie światowej przyniosły dynamiczny rozwój Połańca zwieńczony odzyskaniem praw miejskich w 1980 r.
Będąc w Połańcu warto zobaczyć kościół parafialny św. Marcina z barokową kaplicą Matki Boskiej Różańcowej, osiemnastowieczną Bożnicę oraz przespacerować się na Kopiec Kościuszki, gdzie w 1794 r. Tadeusz Kościuszko ogłosił słynny uniwersał.
Świadomi wspaniałej historii miasta jego mieszkańcy corocznie obchodzą Dni Połańca organizując wystawy, dyskusje naukowe, festyny muzyczne i pikniki. Tegoroczne uroczystości rozpoczną się 6 maja i zakończą się 8 maja mszą polową na Kopcu Kościuszki. Wszystkich zainteresowanych zapraszamy do Połańca!