Przeworsk

Podstawowe informacje

Przeworsk to jedno z miast powiatowych województwa podkarpackiego ulokowane na pograniczu Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej. To średniowieczne miasteczko przez wieki stanowiło siedzibę władz administracyjnych będąc jednocześnie ważnym ośrodkiem kultu religijnego. Aby lepiej poznać jego historię warto zwiedzić m.in. bazylikę p.w. Ducha Świętego – dawną siedzibę Bożogrobców oraz słynący z fresków kościół i klasztor oo. Bernardynów, który swego czasu odwiedzili królowie Stefan Batory i Jan III Sobieski.

Położenie: 50°04’N – 22°30’EPowiat: Przeworski
Kod: 37-200Gmina: Przeworsk
Tel. kierunkowy: 0 – 16Ludność: 16500 osób
Województwo: PodkarpackieObszar: 22 km2

Kalendarium

1393 – nadanie praw miejskich przez Władysława Jagiełłę

1461 – ufundowanie zespołu klasztornego oo. Bernardynów przez Marszałka Wielkiego Koronnego Rafała z Tarnowa

1862 – Przeworsk królewskim wolnym miastem w Królestwie Galicji i Lodomerii

1895 – wybudowanie Cukrowni przez Galicyjskie Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego

1904 – wybudowanie linii wąskotorowej do Dynowa

Historia

W Królestwie Polskim (do końca XVI wieku)

Przeworsk, położony na prawym brzegu rzeki Mleczki (dopływie Wisłoka) na pograniczu Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej, jest miastem o bardzo starej tradycji. Chociaż w średniowieczu omijała go tzw. droga ruska łącząca miasta czarnomorskie z Krakowem i grodami Europy Zachodniej, to jedna z jej odnóg, nosząca nazwę traktu węgierskiego, wiodła z Leżajska przez Gorliczynę, Przeworsk, Dynów na Słowację i Węgry. W późnym średniowieczu trakt węgierski stracił na znaczeniu, stając się drogą lokalną. Nowopowstały trakt z Lwowa przez Przemyśl i Jarosław w kierunku Krakowa przebiegał m.in. przez Przeworsk. Położenie miasta na szlakach handlowych oraz urodzajne lessowe gleby okolicy stały się podstawą rozkwitu miasta, a trzy organizowane corocznie jarmarki (14 lutego, 15 maja i 14 września) przyczyniały się do wzrostu zamożności mieszczan przeworskich. Należy zaznaczyć, że dwa z nich: na Podwyższenie św. Krzyża i na Świętą Elżbietę należały do głównych jarmarków miejskich I Rzeczypospolitej.

Mimo, że ośrodek otrzymał prawa miejskie z końcem XIV w., tereny te były gęsto zaludnione już od dawna. Jeszcze w okresie neolitu pierwsi rolnicy z południa (z tzw. kręgu wstęgowego) zakładali tu swe osady. Pozostały po nich liczne ślady w postaci szczątków ceramiki, wyrobów krzemiennych i sakralnych. Epoka brązu to okres zasiedlania tych terenów przez ludność kultury łużyckiej prowadzącej osiadły tryb życia, trudniącej się hodowlą i rolnictwem. W okresie wpływów rzymskich ciągnęły tędy karawany kupców z nad Morza Czarnego w kierunku zachodnich prowincji Cesarstwa Rzymskiego. Znaleziska ceramiki, monet rzymskich, wyrobów szklanych, przedmiotów codziennego użytku, broni i ozdób (zapinek i fibul) świadczą o szerokich kontaktach handlowych mieszkańców wzgórz lessowych nad Mleczką z metropoliami europejskimi i przednioazjatyckimi. We wczesnych fazach średniowiecza Przeworsk przez krótki okres czasu leżał w granicach państwa piastowskiego, by przejść potem na kilka stuleci w ręce książąt ruskich kręgu halickiego. Być może miejscowość otrzymała wtedy prawo ruskie, a pierwsza wzmianka o Przeworsku związana jest z wyprawą Leszka Czarnego przeciwko Lwu Halickiemu.

Na stałe Przeworsk wszedł w skład Królestwa Polskiego za czasów panowania Kazimierza Wielkiego (1340-1349), należąc do ziemi przemyskiej województwa ruskiego do końca istnienia I Rzeczypospolitej.
Po przyłączeniu do Korony miejscowość weszła w skład dóbr królewskich. W 1387 r. Władysław Jagiełło nadał Przeworsk (wraz z Jarosławiem) Jaśkowi z Tarnowa, kasztelanowi krakowskiemu, w podzięce za zasługi dla Królestwa. Nowy właściciel, rozumiejąc potrzebę rozwoju wsi, uzyskał od Władysława Jagiełły przywilej lokacyjny nowego miasta Przeworska (3 II 1393 r.) rozszerzony o kolejny dokument Jagiełły z 14 I 1394 r. Pierwszy z dokumentów uwalniał miasto spod jurysdykcji sądowej urzędników królewskich, wprowadzał sądownictwo targowe, zwalniał przybywających na poniedziałkowy targ z opłat na rzecz właściciela oraz zezwalał rzemieślnikom miejscowym i obcym na pełną wolność w sprzedaży ich wyrobów. Drugi z przywilejów natomiast przenosił Przeworsk i okoliczne wsie z prawa polskiego na średzkie. W międzyczasie właściciel Przeworska uzyskał u biskupa lubuskiego zatwierdzenie erekcji kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Katarzyny (stał on zapewne na terenie dzisiejszego placu Mickiewicza), uposażając go dochodami z Przeworska i sąsiednich wsi. Za pozwoleniem biskupa Macieja sprowadził z Miechowa bożogrobców, fundując im klasztor św. Ducha, a w jego sąsiedztwie pobudował drugi kościół pod wezwaniem św. Katarzyny lub św. Mikołaja. Sam Jaśko pod koniec XIV w. zrezygnował z jednej trzeciej dochodów z młyna i łąki koło lasu lipowego na rzecz Wacława Klepacza, swojego budowniczego („architecta„).

Nadane przywileje prowadziły do rozwoju miasta nie tylko gospodarczego – w 1419 r. istniała tu szkoła parafialna, a z samego Przeworska pochodziło 77 studentów Akademii Krakowskiej (lata: 1400-1462). Kiedy w połowie XV w. małe powiaty (staroruskie wołości): tyczyński, jarosławski, mościcki, leżajski, łańcucki i rzeszowski zostały zlikwidowane i przyłączone do dużego powiatu (ziemi) przemyskiego, Przeworsk zachował odrębność, stanowiąc siedzibę tzw. powiatu sądowego, podlegającego grodowemu sądownictwu starosty przemyskiemu, ale utrzymującego własne roki ziemskie, na których sądzili urzędnicy przeworscy oraz sędzia i podsędek z Przemyśla; pod względem prawnym Przeworsk przewyższał więc większy Jarosław.

Kolejny właściciel, młodszy syn Jaśka – Spytek był protoplastą Leliwitów Tarnowskich. Za jego czasów w 1429 r. wystawiono w Gorliczynie przywilej dla cechu kuśnierskiego w Przeworsku, a w 1430 r. bożogrobcy rozpoczęli budowę nowego murowanego kościoła, ukończoną dopiero w 1473 r.
W 1463 r. ukształtował się ostateczny podział dóbr Leliwitów: Rafał otrzymał Przeworsk, a Spytek – Jarosław. Nowy właściciel zakończył budowę kościoła św. Ducha (1473 r.) i najprawdopodobniej sprowadził do miasta bernardynów, łożąc środki na budowę ich kościoła i klasztoru. Był on twórcą potęgi miasta. W 1473 r., potwierdzając przywilej Jaśka z Tarnowa, oddał mieszczanom połowę zysku i zobowiązał się udzielić pomocy finansowej przy budowie blechu i folusza. W 1490 r. Rafał nadał przywilej cechowi tkackiemu wzorowany na przywileju tkaczy krakowskich.

Po śmierci Rafała (†1492 lub 1493) miasto przechodziło kolejno w ręce następnych członków rodu, by ostatecznie stać się własnością Jana Tarnowskiego (od 1523 r.). W czasie zatargów rodzinnych o sukcesję rada miejska wykupiła dziedziczne wójtostwo, co wzmocniło jej pozycję.

Jan Tarnowski, znakomity organizator, nadał miastu nowe przywileje. To z jego inicjatywy w 1530 r. wydano dekret królewski nadający miastu połowę cła mostowego w Tryńczy na Wisłoku. W 1531 r. miasto uzyskało kolejny doroczny jarmark, a w 1549 r. podwyższono cło mostowe. Wreszcie w 1550 r. Zygmunt August zwolnił mieszczan przeworskich od królewskich opłat celnych. Po śmierci Jana (†1561) i krótkim okresie przynależności Przeworska do jego syna Jana Krzysztofa, który w 1562 r. wydał przywilej dla szewców i rymarzy, miasto przechodziło kolejno w ręce przedstawicieli rodzin Kostków i Ostrogskich. O ile Jarosław był miastem kupieckim, o tyle Przeworsk był ośrodkiem rzemiosła (Zygmunt III Waza nadał rzemieślnikom nowe ulgi podatkowe); w XVI w. powstało tu kilka nowych cechów: krawiecki (1520), bednarski (1559), sukienniczy (1579) i piekarski (1594). Z końcem XVI w. (1589) Przeworsk liczył, wg obliczeń A. Jabłonkowskiego, 672 domy i 3360 mieszkańców.

Z drugiej połowy XVI w. pochodzą wzmianki o autonomicznej gminie żydowskiej w Przeworsku, a wzrastająca pozycja ekonomiczna tej społeczności zmusiła przedstawiciela rodziny Ostrogskich do wydania dekretów ograniczających osadnictwo żydowskie w mieście do dwóch domów (1583 i 1594). Zakazy te nie były ściśle przestrzegane; wzniesiono bowiem w mieście „dom arendy pańskiej” zwany domem żydowskim. W Przeworsku mieściła się również drewniana synagoga i łaźnia.

Przeworsk Ostrogskich i Lubomirskich (od połowy XVII wieku)

W połowie XVII w. Przeworsk stanowił ważny ośrodek rzemieślniczy, w którym funkcjonowało 340 różnych warsztatów. W branży tkackiej – głównej specjalności miasta – pracowało 213 rzemieślników; działali tu ponadto rzemieślnicy 68 innych specjalności. Dla porównania: Przemyśl liczył w tym czasie 84 specjalności rzemieślniczych, Jarosław – 77, Krosno – 59.

Prężnie rozwijające się miasto było często niszczone przez klęski elementarne i najazdy Tatarów, ale dbałość właścicieli przywracała je do poprzedniego stanu. Można tu podać przykład Anny Ostrogskiej, która – po pożarze w 1613 r. – uzyskała dla Przeworska przywilej na kolejne jarmarki, a w 1621 r. wydała mandat o likwidacji pustek budowlanych.

Miasto w zasadzie o drewnianej zabudowie (pierwsza wzmianka o kamienicy pochodzi z 1604 r.) zamieszkiwała ludność różnych narodowości. Byli to spolonizowani Niemcy, Szkoci, Węgrzy, Czesi, Rusini i Żydzi, którzy mieli swoją własną ulicę wzmiankowaną w dokumencie z 1644 r.

Kolejni właściciele – Lubomirscy – w dalszym ciągu prowadzili akcję fundacyjną w mieście. W latach 1612-1648, po kolejnych przekształceniach i remontach zespołowi klasztornemu bernardynów nadano wygląd, który przetrwał do dnia dzisiejszego; miasto otoczono murami z basztami, gankami, strzelnicami i trzema bramami: Łańcucką, Jarosławską i Kańczucką. Za czasów Jerzego Sebastiana Lubomirskiego (†1667) w mieście zaczęły powstawać pierwsze murowane budynki, bożogrobcy natomiast rozbudowywali i upiększali swoją świątynię.

W połowie XVII w. miasto podupadło z powodu licznych wojen i związanych z nimi zniszczeń. Jan Kazimierz, dążąc do odbudowy Przeworska, w 1661 r. nadał mieszczanom prawo składu wina i innych towarów oraz zezwolił na organizowanie dwóch kolejnych jarmarków roczne. W 1677 r. sejm potwierdził wspomniany przywilej.

W XVII w. mury miejskie, nie spełniając już swojej funkcji w związku z rozwojem nowych prądów w architekturze militaris, uległy zniszczeniu i popadły w ruinę, a przeznaczane środki nie zahamowały ich dewastacji. Omawiając dzieje miasta nie sposób nie wspomnieć o pałacu będącym siedzibą właścicieli, a fundowanym przez Jerzego Sebastiana lub jego syna Stanisława Herakliusza Lubomirskiego; wcześniejsza siedziba dziedziców przeworskich była zapewne drewniana i leżała na gruntach wsi Gorliczyna.

Początek wieku XVIII to okres zniszczeń; miasto nawiedzały kolejne pożary (w latach: 1712, 1717, 1739, 1740, 1759), przez okolice przechodziły oddziały wojsk szwedzkich. Miary nieszczęść dopełniły epidemie. Lustracje z tego czasu określają Przeworsk jako „miasteczko ogniem zrujnowane”. Po zniszczeniach władze miejskie rozpoczęły sprzedaż pustych placów, a właściciele umarzali długi ciążące na spalonych domach, np. Antoni Lubomirski w uniwersale wydanym 28 VII 1757 r. zawiesił wszelką spłatę długów od pogorzelców, zalecił natomiast zwrot pożyczonych sum od mieszczan niedotkniętych pożogą. Odbudowa miasta trwała dość długo. W 1785 r. w spisie wymieniono po raz pierwszy nazwy ulic: Ratuszowa, św. Katarzyny, Berdardyńska, Rzeźnicza, Zajezdna, Floriańska, Farna, Świętojańska, Zielona, Krzywa, Cymliczna, Długa, Grodowa. Wzmiankowany spis zawierał również pełną informację o mieście, które składało się z czterech przedmieść: na południu leżało Przedmieście Kańczuckie zamieszkałe głównie przez płócienników, od zachodu – Przedmieście Łańcuckie z browarem, budynkiem administracji dworskiej oraz kościołami św. Michała Archanioła z szpitalem św. Ducha i Matki Boskiej Śnieżnej, na wschód rozciągało się Przedmieście Jarosławskie, które wg M. Książka przekształciło się w ciągu XVII w. w samodzielną osadę miejską z rynkiem, podległą administracji dworskiej i otoczoną fortyfikacją bastionową. I wreszcie czwarte – Przedmieście Pruchnickie z blechem, foluszem i młynem wodnym, usytuowane na południowy wschód od miasta.

Pod zaborami (po 1772 r.)

W roku 1768 Antoni Lubomirski i jego żona z Krasińskich Tarłowa (†1791) ufundowali nowy kościół i klasztor Sióstr Miłosierdzia na miejscu wcześniejszego drewnianego pod wezwaniem Michała Archanioła. Z czasem miasto utraciło dwa inne kościoły: Matki Boskiej Śnieżnej i św. Katarzyny; po rozebraniu tego ostatniego w 1793 r. na wolnym placu urządzono targowisko zwierzęce.

Po zajęciu części ziem polskich przez Austriaków w 1772 r. przystąpiono do organizacji prawnej i regulacji ustroju miasta, wydając wiele zarządzeń i okólników, ale dopiero reformy administracji z lat 60. XIX w. przyniosły wyraźne zmiany. Chcąc uregulować system podatkowy, władze przystąpiły do sporządzenia ewidencji nieruchomości w postaci map i dokumentacji opisowej, tzw. kataster galicyjski.

Powolny upadek miasta trwał od połowy XVIII w., a pierwsze poważniejsze ożywienie gospodarcze zaobserwować można dopiero w ostatniej ćwierci wieku XIX. Wpływ na ożywienie miało kilka czynników; dość wspomnieć o ustawie gminnej z 12 VIII 1862 r., w myśl której Przeworsk stał się królewskim wolnym miastem, oraz o wielkich, lokowanych w Przeworsku inwestycjach. W 1859 r. zbudowano tu odcinek kolei nazwanej imieniem arcyksięcia Karola Ludwika, a w 1894 r. zostało powołane przez Andrzeja Lubomirskiego Galicyjskie Towarzystwo Przemysłu Cukrowniczego w Przeworsku, które w rok później zbudowało cukrownię (funkcjonującą zresztą do dnia dzisiejszego). Po zbudowaniu w latach 1898-1899 rafinerii cukru, produkt z Przeworska osiągnął najwyższe ceny na giełdach europejskich. W tym czasie wytyczono nowe drogi do Kańczugi, Leżajska, Zarzecza i Markowej; w 1892 r. rozpoczęto brukowanie miasta, później zaś regulację ulicy Bernardyńskiej. Do wymienionych inwestycji należy dodać budowę rzeźni i stajni przy targowisku zwierzęcym, które zostały przeniesione z placu po kościele św. Katarzyny.

Budowa cukrowni narzuciła budowę nowych dróg i traktów kolejowych – w 1902 r. oddano do użytku linię kolei do Rozwadowa, a w 1904 r. wąskotorową sieć do Dynowa. Rozbudowywano również samo miasto. Powstało wiele nowych kamienic, wybudowano siedzibę dla starostwa i poczty, zaadaptowano kamienice dla Towarzystwa Mieszczan „Gwiazda”, Towarzystwu Gimnastycznemu „Sokół” przyznano plac pod budowę własnego gmachu i rozbudowano ratusz. Ten trend budowlany i gospodarczy przerwał wybuch I wojny światowej.

Po I wojnie światowej (od 1918 r.)

11 XI 1918 r. Przeworsk znalazł się w granicach odrodzonego państwa polskiego, ale było to miasto zrujnowane. Wycofujące się wojska spaliły cukrownię, stację kolejową i liczne budynki (m.in. Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”, Towarzystwa Mieszczan „Gwiazda”, browar, domy mieszczan).

Przeworsk był miastem powiatowym z siedzibą władz politycznych. Przynależał do Łańcuta jako do powiatowego związku samorządowego, co wpływało niekorzystnie na jego budżet. Sytuacja finansowa miasta była zła, dochody nieustabilizowane, a ogromna dewaluacja nie pozwalała na planowane działania regulujące życie w Przeworsku. Dopiero odbudowa cukrowni i płacone przez nią podatki oraz inne wpływy budżetowe stopniowo doprowadzały do polepszenia sytuacji. Rozpoczął się okres inwestycji. W latach 1925-1926 wybudowano elektrownię miejską, działały również dwie inne elektrownie w mieście: w cukrowni i zespole pałacowym, które doprowadzały prąd do mieszkań swoich pracowników. W latach 1929-1931 zbudowano szkołę żeńską i rozbudowano gimnazjum założone jeszcze w 1911 r. Wielki pożar miasta w 1930 r. spowodował konieczność wybudowania wieży wodnej z rurociągami i hydrantami na ulicach. W 1929 r. nastąpiło utworzenie samorządu powiatowego i odłączenie się od Łańcuta, co umożliwiło samodzielną realizację własnego programu miasta. Rozpoczęto prace przy budowie dróg, chodników, zieleńców, w latach 1935-1937 zbudowano gmach dla sądu za sumę 250 tys. zł, a w 1937 r. dom społeczny dla mieszkańców Przedmieścia. W 1938 r. Rada Miejska zatwierdziła program inwestycyjny w mieście obejmujący rozbudowę elektrowni miejskiej, budowę hali targowej, chłodni przy rzeźni miejskiej, rozbudowę budynku gimnazjalnego, przebudowę budynku posądowego i dostosowanie go dla nowego użytkownika, budowę i remonty dróg, chodników, wodociągu i kanalizacji oraz rozbudowę gmachu szkoły męskiej. Gdy Przeworsk znalazł się w programie COP-u inwestycje zostały rozszerzone. Cukrownia zbudowała nowoczesną kotłownię i magazyn cukru na 300 wagonów, planowano przebudować magistralę kolejową łączącą Warszawę i Budapeszt (zrealizowano tylko odcinek Przeworsk–Skarżysko), nastąpiła dalsza rozbudowa i modernizacja elektrowni miejskiej, przystąpiono do opracowywania planu zagospodarowania przestrzennego i przygotowania terenu pod budownictwo mieszkaniowe i przemysłowe. Zbudowano kilkaset budynków, a cukrownia oddała dwa wielorodzinne budynki mieszkalne dla swoich pracowników. W pracach tych duży udział miały banki (Bank Spółdzielczy Ziemi Przeworskiej, Powiatowa Kasa Rolnicza, Komunalna Kasa Oszczędności), które udzielały długoterminowych pożyczek.

II wojna światowa w ogromnym stopniu zniszczyła ten dorobek.

Przeworsk dzisiaj

Przeworsk to jedno z miast powiatowych województwa podkarpackiego leżące w dolinie rzeki Mleczki wpadającej do Wisłoka – bocznego dopływu Sanu. Ulokowane zostało na pograniczu Pogórza Dynowskiego i Kotliny Sandomierskiej. Na północ od miasta roztacza się równinny rozległy krajobraz, zaś od południa podziwiać można, wznoszące się nawet na wysokość 450 m. n.p.m, pagórki Pogórza.

Przeworsk był najdalej wysuniętym grodem obronnym na rubieżach Rusi Czerwonej. Zajęcie terenów Rusi przez Kazimierza Wielkiego w 1344 roku umocniło rolę Przeworska jako dynamicznie rozwijającej się osady, czego ukoronowaniem stało się nadanie miejscowości przywileju lokacyjnego w 1393 roku. Do XVIII wieku Przeworsk był miastem prywatnym należącym początkowo do rodu Tarnowskich, później Ostrogskich a następnie Lubomirskich. Na mocy ustawy z 1862 roku stracił status miasta prywatnego, przekształcając się w wolne królewskie miasto w Królestwie Galicji i Lodomerii.

Przeworsk to średniowieczne miasteczko, które przez wieki stanowiło siedzibę władz administracyjnych będąc jednocześnie ważnym ośrodkiem kultu religijnego. Aby lepiej poznać jego historię warto odwiedzić, ufundowaną przez Jana z Tarnowa, gotycką budowlę – dawny kościół i klasztor Bożogrobców, przekształcony z czasem w bazylikę p.w. Ducha Świętego. Przy bazylice znajduje się barokowa kaplica Grobu Chrystusa, będąca repliką grobu z Jerozolimy, w nawie bocznej świątyni umieszczono spiżową chrzcielnicę z 1400 roku o kształcie kielicha, zaś samo wnętrze kościoła zdobi 12 różnych ołtarzy. Innym zabytkiem godnym polecenia jest słynący z fresków kościół i klasztor oo. Bernardynów, który swego czasu odwiedzili królowie Stefan Batory (1577) i Jan III Sobieski (1697), barokowy kościółek i klasztor ss Miłosierdzia, XVII-wieczny ratusz znajdujący się we wschodniej części miasta oraz kopiec tatarski, usypany w dowód wdzięczności za zwycięstwo nad Tatarami w 1624 roku.

Okolice Przeworska należą do jednych z ciekawszych i najatrakcyjniejszych zakątków południowo-wschodniej Polski. Liczne szlaki turystyczne zachęcają do wycieczek zarówno pieszych jak i rowerowych. Park Przeworski, zaplanowany w stylu ogrodów francuskich, oraz sieniawski zespół parkowo – pałacowy z XVII wieku przyciągają miłośników przyrody i estetów. Niewątpliwą atrakcję dla turystów stanowi przejazd zabytkową kolejką wąskotorową łączącą Przeworsk z Dynowem. Trasa kolejki prowadzi m.in. przez najdłuższy w Europie tunel liczący 602 m długości, umieszczony pod 30-metrową warstwą ziemi.