Podstawowe informacje
Skawina leży w malowniczej kotlinie nad rzeką Skawinką będącą prawym dopływem Wisły. Od północy graniczy z wapiennymi wzgórzami tynieckimi, od południa – ze wzniesieniami Pogórza Wielickiego, zaś od zachodu – z Wisłą. Centrum Skawiny: rynek i przylegające do niego uliczki zachowały swój układ jeszcze z okresu lokacji miasta, zaś najstarsze kamieniczki pochodzą z XVIII wieku. Zaprojektowany przez Władysława Ekielskiego i wybudowany na początku XX w. secesyjny ratusz przetrwał do dnia dzisiejszego.
| Położenie: 49°57’N – 19°50’E | Powiat: Krakowski |
| Kod: 32-050 | Gmina: Skawina |
| Tel. kierunkowy: 0 – 12 | Ludność: 24300 osób |
| Województwo: Małopolskie | Obszar: 20,5 km2 |
Kalendarium
1364 – lokacja miasta na prawie magdeburskim; budowa kościoła parafialnego Świętych Apostołów Szymona i Judy Tadeusza
1394 – sprzedaż wójtostwa skawińskiego Michałowi Pusznikowi przez benedyktynów tynieckich
1573 – potwierdzenie praw i przywilejów miejskich przez opata Hieronima Krzyżanowskiego
1772 – wcielenie do Królestwa Galicji i Lodomerii
1896 – powstanie Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół”
Historia
W Królestwie Polskim (do 1772 r.)
Na przełomie XIII i XIV w., na miejscu dzisiejszej Skawiny istniały trzy wsie: Babice Nowe, Babice Stare i Pisary, stanowiące własność klasztoru benedyktynów w pobliskim Tyńcu, przez które przechodził szlak solny od Wieliczki przez Oświęcim na Morawy. Na rzece Skawince, będącej rzeką graniczną między ziemią krakowską a Śląskiem, od 1274 r. istniała komora celna, wokół której zaczęły powstawać zabudowania, dając z czasem początek większej osadzie.
Król Kazimierz Wielki, na mocy dokumentu z 22 V 1364 r. (10 dni po utworzeniu uniwersytetu krakowskiego) lokował na prawie magdeburskim pograniczne miasto obronne – Skawinę. Jej mieszkańcy podlegali sądownictwu wójta, ławy i rady miejskiej, władze miejskie zaś podlegały sądom królewskim. Z terenów wytyczonych pod miasto mieszczanie byli zobowiązani corocznie płacić królowi po pół grzywny czynszu, natomiast pastwisko na lewym brzegu rzeki było wolne od jakichkolwiek opłat.
Kilka miesięcy później, 19 XI 1364 r., Kazimierz Wielki wydał dokument, na mocy którego zbudowano w Skawinie kościół i nadano plebanowi wspomniane już w dokumencie lokacyjnym uposażenie w postaci łanu ziemi i ogrodu leżących na terenie dawnej osady Babice, a także – czego dokument lokacyjny nie wymieniał – jatki wolne od czynszu: piekarską, rzeźniczą i szewską oraz dziesięcinę z pól skawińskich i wsi Chorowice i Brzyczyna. Król wyznaczył także jedną wolną działkę pod budynek kościelny i plebanię oraz drugą – na wybudowanie szkoły. Plebanem został kapelan królewski Piotr, proboszcz kościoła parafialnego w Tyńcu.
Według kroniki katedralnej krakowskiej z XIV w., dołączonej do kroniki Janka z Czarnkowa (być może jego autorstwa), jeszcze za czasów króla Kazimierza Wielkiego miasto otoczono murami. Jan Długosz twierdził, że król zbudował także zamek skawiński. Zapewne za panowania Kazimierza Wielkiego powstał murowany kościół parafialny pod wezwaniem Ducha Świętego i Apostołów Szymona i Judy oraz szkoła parafialna, której miejsce pod budowę wyznaczył sam król. Natomiast szpital, działający jako dom ubogich jeszcze pod koniec XIX w, ufundowany został przez opata tynieckiego Macieja Skawinę w 1471 r. Przy szpitalu postawiono murowany kościół pod wezwaniem Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, natomiast w polu poza miastem zbudowano drewniany kościółek św. Krzyża, który istniał jeszcze pod koniec XVIII w.
Za czasów Ludwika Węgierskiego Skawina znalazła się ponownie w posiadaniu benedyktynów tynieckich. W 1394 r. opat tyniecki Mścisław sprzedał wójtostwo w Skawinie rycerzowi pochodzenia niemieckiego Michałowi Berith zwanego Pusznikiem, przypisanemu do herbu Doliwa, za cenę 300 grzywien. Uposażenie wójta skawińskiego stanowiły wówczas: zamek (castrum) z kramami, ławami przekupniów i rzemieślników, łaźnia, dwa młyny, dwa wolne łany ziemi, dwie łąki, ogród na tyłach grodu, wyspa z zagajnikiem między Skawinką a młynówką, pięć sadzawek i prawo połowu ryb w Skawince. Mieszkańcy Skawiny i przedmieść byli zobowiązani do mielenia zboża tylko w młynach wójta, który pobierał szóstą część czynszów płaconych przez mieszczan z posiadanych ról i trzecią część kar sądowych. Z kolei wójt płacił klasztorowi dziesięcinę ze swoich dwóch łanów. To on sądził mieszczan we wszystkich sprawach karnych, a sam odpowiadał przed opatem lub sądem klasztornym. W czasie wojny był zobowiązany wysłać na wojnę konnego zbrojnego pachołka z kuszą oraz miał obowiązek udzielić schronienia opatowi wraz z zakonnikami. Z zawartego w dokumencie Mścisława opisu wójtostwa skawińskiego i z późniejszej wzmianki z 1413 r. wynika, że wójt swą siedzibę ulokował w zamku królewskim.
Wójtostwo skawińskie było w rękach rodziny Pusznika przez ponad 100 lat. Rafał – syn Michała Berith, kanonik i oficjał krakowski, przebudował gród wójtowski, nadając mu sylwetkę warownego zamku, która najprawdopodobniej widnieje na najstarszym widoku Krakowa w Kronice Schedla z 1493 r. oraz figuruje na szkicu perspektywicznym Skawiny z ok. 1663 r.
Wzajemne stosunki wójtów z rodu Pusznika i mieszczan skawińskich nie zawsze były dobre. W 1475 r. wójt Jan, wnuk Michała Pusznika, wraz ze zbrojnymi napadł na ratusz skawiński; zniszczył budynek, zabił burmistrza i poranił rajców oraz broniących ich mieszczan. Oprócz główszczyzny za śmierć burmistrza wójt musiał zapłacić 350 grzywien nawiązki za wyrządzone szkody.
Około 1535 r. wójtostwo skawińskie przejęli opaci tynieccy, którzy odtąd korzystali z niego za pośrednictwem swych „starostów” lub dzierżawców. Szczególnie zasłużył się dla Skawiny opat Hieronim Krzyżanowski, który w 1571 r. oddał miastu łąkę na gruncie Zabagnie, a dokumentem z 1573 r. potwierdził prawa i przywileje miejskie z 1364 r. We wspomnianym dokumencie opat ustanowił „wolnizny” na handel mięsem i innymi towarami w czasie targów czwartkowych, przeznaczył na ratusz wolny od czynszu dom stojący na środku rynku, przyznał mieszczanom prawo do warzenia piwa i gorzałki oraz obciążył ich obowiązkiem naprawy jazu na Skawince i szlamowania przekopy młyńskiej. W ten sposób w znacznej mierze skodyfikował prawa i przywileje miasta narosłe w ciągu ostatnich dwóch wieków.
Co najmniej od XV w. miastem zarządzała czteroosobowa rada miejska z burmistrzem na czele, natomiast władzę sądowniczą sprawowała siedmioosobowa ława z podwójcim. Kancelarię obu tych organów prowadził pisarz miejski. Zapewne to on przechowywał pieczęć z herbem miasta. W kolejnych wiekach decyzje dotyczące miasta podejmowali również starsi (seniores plebis) oraz „pospólstwo” w imieniu przekupniów i rzemieślników.
Władze miejskie Skawiny długo nie miały porządnej siedziby. Ofiarowany miastu jeszcze przez opata Krzyżanowskiego, zrujnowany dom ratuszowy, rozebrany został na opał przez konfederatów barskich.
Zabudowa Skawiny stanowiła dość regularny układ, co widać na planie miasta z ok. 1663 r. Budownictwo do końca XVIII wieku było drewniane, poza murowanym zamkiem i kościołami. W księgach miejskich z XVII i XVIII w. występują ulice: Korabska, Oświęcimska, Zamkowa i Zatorska.
Początkowo ulice i rynek Skawiny sprzątali mieszczanie. Z czasem obowiązek utrzymania porządku spoczął na policji miejskiej, która do czyszczenia miasta angażowała aresztantów. Ponieważ nie zdało to rezultatu, zaczęto wynajmować ludzi do wykonania tej pracy, a w końcu – wypuszczono w dzierżawę.
Ludność zamieszkująca Skawinę była prawie całkowicie pochodzenia polskiego. Do miasta napływali ludzie z okolicznych wsi, a czasem z miast, np. z Miechowa; natomiast mieszkańcy Skawiny chętnie przenosili się do pobliskiego Kazimierza lub do Krakowa. W 1581 r. mieszkało w Skawinie ok. 1500 osób (więcej niż w Warszawie), po potopie szwedzkim – ok. 300.
W dawnych wiekach gospodarka Skawiny opierała się na rzemiośle i drobnym handlu, a sama bliskość Krakowa nie sprzyjała jej rozwojowi. W XIV w. swe warsztaty w Skawinie prowadzili piekarze, rzeźnicy, szewcy, kuśnierze, sukiennicy i przekupnie, oraz najprawdopodobniej: słodownicy, piwowarzy, krawcy, młynarze, karczmarze i łaziebnik (prowadzący łaźnię). W połowie XV w. w Skawinie działali bednarz i kowal oraz garncarze, których wyroby cieszyły się dużą popularnością wśród ludności Krakowa (m.in. produkowane przez nich kolorowe kafle). Najstarszym zachowanym statutem cechowym jest statut garncarzy z 1584 r., wzorowany na cechu garncarzy krakowskich. W 1795 r. wyodrębnili swój cech stolarze – twórcy pięknych malowanych mebli.
Na podstawie przywileju Krzyżanowskiego z 1573 r. miasto zbudowało nową łaźnię na miejscu starej i założyło browar. Około połowy XVII w. budynek browaru rozpadł się ze starości, a podjęte w 1791 r. starania mieszczan skawińskich o budowę nowego browaru napotkały sprzeciw rządów krajowych. Od tego czasu mieszkańcy Skawiny sami warzyli piwo i gorzałkę lub zaopatrywali się w trunki w okolicznych miastach.
Handel w Skawinie odbywał się głównie w kramach, jatkach i ławach – na potrzeby mieszczan, a podczas targów i jarmarków także na potrzeby okolicznych wsi. Początkowo organizowano trzy jarmarki rocznie, zaś od XVIII w. – aż 12 jarmarków.
W 1581 r. w Skawinie działało 34 rzemieślników, w 1655 r. – 53 rzemieślników, zaś w 1680 r. pozostało ich już tylko 16, co było oczywistym skutkiem wyludnienia po najeździe szwedzkim. Powolny upadek rzemiosła i handlu trwał przez cały wiek XVIII i XIX.
Do połowy XIX w. mieszczanie skawińscy zajmowali się przede wszystkim rolnictwem połączonym z hodowlą bydła, w mniejszym stopniu ogrodnictwem – zwłaszcza sadownictwem. W 1581 r. Skawina płaciła czynsze z 15 łanów gruntu, a w 1680 r. – z 11 łanów. Przyczyną tak wyraźnego spadku ilości oczynszowanych gruntów był najazd szwedzki.
Mieszczanie skawińscy zobowiązani byli do ponoszenia świadczeń na rzecz klasztoru tynieckiego oraz dodatkowo na rzecz państwa. Świadczenia te obejmowały – obok szosu i czopowego – obowiązek tzw. stacji (tj. udzielenia królowi i jego urzędnikom noclegu i utrzymania), a także obowiązek wysłania na wojnę odpowiednio wyposażonego wozu.
Skawina, podobnie jak wszystkie miasta dawnej Rzeczypospolitej, nawiedzana była przez zarazy i pożary. Bezpośrednich działań wojennych na jej terenie było stosunkowo niewiele, ale miasto wyczerpywały ciągłe postoje oddziałów wojskowych. W czasie konfederacji barskiej Skawina znalazła się w centrum teatru wojennego. W kwietniu 1770 r., podczas gdy wojska moskiewskie szły na Lanckoronę, w Skawinie stacjonował Kazimierz Pułaski wraz ze swoim sztabem. Niedługo potem miasto przekształciło się w kwaterę gen. Dumourieza. W maju 1771 r. wojska Suworowa bezskutecznie próbowały zdobyć pobliski Tyniec. Nie powiodły się również próby zajęcia, bronionej przez konfederatów, Lanckorony. W 1772 r. w Skawinie stacjonowali konfederaci, chcący pomóc oblężonemu Wawelowi. W kwietniu wszedł do miasta oddział rosyjski, który niebawem został rozbity przez konfederatów z Tyńca. Rychło jednak nastąpił pierwszy rozbiór Polski. Skawina znalazła się poza kordonem austriackim i wówczas to doszło do bardzo gwałtownych zamieszek.
W Królestwie Galicji i Lodomerii (do 1918 r.)
Po wcieleniu Skawiny do Galicji w 1772 r. władze zaborcze narzuciły miastu inny ustrój. Początkiem zmian była zarządzona w 1781 r. rewizja przywilejów miejskich. Na mocy patentu cesarskiego z 1785 r. w Skawinie rządził magistrat łączący władzę administracyjną i sądowniczą. Ważniejsze sprawy administracyjne rozpatrywali kolegialnie asesorzy pod kierownictwem przełożonego magistratu, którym był wówczas burmistrz miasta. Jeśli chodzi o sprawy „polityczne” miasto nadzorowane było przez władze cyrkułu myślenickiego, potem wadowickiego, zaś sprawy sądowe rozpatrywał magistrat na sesjach sądowych pod kierownictwem syndyka. W dokumencie z 1793 r. cesarz Franciszek II zatwierdził posiadłości Skawiny w jej ówczesnych granicach, przyznał miastu własne sądownictwo, prawo propinacji, cztery jarmarki rocznie oraz własny herb. Od 1816 r., po kasacie klasztoru tynieckiego, dotychczasowe miejsce opata zajęło dominium kameralne w Radziszowie, pośredniczące między magistratem skawińskim a urzędem cyrkularnym w Wadowicach. W Skawinie regułą stało się, że funkcje przełożonego magistratu sprawował syndyk, noszący w związku z tym nazwę syndyka prezydującego.
W 1855 r. w Skawinie powstał Urząd Powiatowy, łączący funkcje władzy administracyjnej i sądu powszechnego I instancji. W związku z utratą kompetencji sądowniczych przez władze miejskie likwidacji uległo stanowisko syndyka i asesorów w magistracie. Na czele magistratu stanął burmistrz, natomiast sam magistrat w sprawach administracyjnych zaczął podlegać urzędowi powiatowemu.
W 1866 r. ustawa samorządowa wprowadziła w miastach galicyjskich nowe organy władzy w postaci rad i zwierzchności gminnych. Na podstawie ustawy samorządowej dla małych miast i znaczniejszych gmin, wydanej 3 VII 1896 r., dokonano pewnych korekt w organizacji władz miejskich Skawiny.
Rada miasta Skawiny wybierana była w trakcie wyborów cenzusowych. Prawo wyborcze czynne zależało od cenzusu majątku, wykształcenia i pozycji społecznej wyborców. Rada była organem stanowiącym i kontrolnym. Natomiast organem wykonawczym samorządu miejskiego była zwierzchność gminna wyłaniana przez radę. Zwierzchność gminna składała się z naczelnika gminy, zastępcy i trzech asesorów. Naczelnik był równocześnie przewodniczącym rady. Władze gminne miały zakres działania własny – wypływający z „naturalnego prawa” decydowania gminy o swoich sprawach – i poruczony przez administrację państwową. Do własnego zakresu działania należał zarząd majątkiem, zakładami i przedsiębiorstwami miejskimi, ustanawianie budżetu, podatków i opłat miejskich, opieka nad drogami miejskimi, sprawy policji miejscowej (bezpieczeństwa osób i mienia, polowa, targowa, budowlana, zdrowia, nadzoru nad czeladzią, obyczajowa, ubogich, ogniowa), starania o warunki materialne szkół, jednanie stron w sporach. Do poruczonego zakresu działania należało przede wszystkim współdziałanie z administracją w sprawach poboru wojskowego, poboru niektórych podatków itp. Sprawy poruczone załatwiał naczelnik gminy. Nadzór nad samorządem miejskim w sprawach własnych sprawował Wydział Powiatowy w Wieliczce, a od 1930 r. Wydział Powiatowy w Krakowie. W sprawach poruczonych naczelnik gminy był nadzorowany przez starostę powiatowego w Wadowicach, od 1895 r. przez starostę powiatowego w Podgórzu, a od 1924 r. przez starostę powiatowego w Krakowie. Przy zwierzchności gminnej działało biuro noszące nazwę urzędu miejskiego, zatrudniające pracowników etatowych z sekretarzem na czele.
W 1867 r. miejsce dotychczasowego Urzędu Powiatowego w Skawinie zajął Sąd Powiatowy, obejmujący swym zasięgiem dotychczasowy powiat skawiński, przemianowany na Sąd Grodzki w Skawinie w 1929 r.
W dniu 23 III 1933 r. została wydana ustawa o częściowej zmianie ustroju samorządu terytorialnego. Zmiany szły w kierunku ograniczenia samorządu i ściślejszego związania władz miejskich z administracją ogólną. Na czele miasta Skawiny stała, wybierana w trakcie wyborów powszechnych, rada miejska złożona z 12 radnych, której kompetencje kontrolne nieco ograniczono. Rada wybierała zarząd miejski złożony z pięciu członków: burmistrza, wiceburmistrza i trzech ławników, przy czym burmistrz był równocześnie przewodniczącym rady miejskiej. Zmniejszył się również zakres działania władz miejskich. Władze nadzorcze nad samorządem miejskim pozostały takie same, jak uprzednio, z tym jednak, że sam starosta posiadał liczne prerogatywy m.in. w sprawach własnych gmin miejskich.
Przy zarządzie działało biuro z sekretarzem na czele.
Wkrótce po rozebraniu ratusza przez konfederatów barskich w 1777 r. postawiono na środku rynku nowy domek ratuszowy, który rozebrano już w 1806 r. na polecenie urzędu cyrkularnego. Od tego momentu magistrat nie miał stałej siedziby. Dopiero w 1897 r. podjęto kolejną budowę ratusza w narożniku rynku, zakończoną w 1900 r. Mimo tak wielu perturbacji archiwum miejskie zachowało się w bardzo dobrym stanie.
Ważnym epizodem w życiu miasta było m.in. wytyczenie granic między Skawiną a sąsiadującymi wsiami w latach 1787-1788. Władze miejskie starały się też odzyskać tereny bezpodstawnie zajęte przez włościan sąsiednich wsi opackich. W 1795 r. z ramienia miasta Skawiny występował w tych sprawach adwokat Solarz, ale z uwagi na brak funduszy magistrat musiał proces zawiesić.
Z początkiem XIX w. magistrat przejął sprawy szkolnictwa. W 1805 r. zbudowano szkołę drewnianą, zaś stary budynek miejski został sprzedany na licytacji.
Po włączeniu Skawiny do Galicji w 1772 r. rozpoczął się rujnujący mieszczan wyzysk skarbu monarchii habsburskiej. Podupadająca Skawina przekształciła się w XIX w. w ubogą mieścinę z ledwie dostrzegalnymi śladami murów obronnych i zamku.
W 1774 r. Skawinę zamieszkiwały 102 rodziny w 95 domach. Z początkiem XIX w. Skawina liczyła 900 mieszkańców, zaś w 1870 r. – 1168. Postępująca w następnych latach industrializacja Skawiny spowodowała, że w 1910 r. w mieście mieszkało już 2038 osób, w 1921 r. – 2444, w 1931 r. – 3434 i wreszcie tuż przed ostatnią wojną – 4400 osób. W XIX w. w Skawinie pojawili się Żydzi, stanowiący po I wojnie światowej ok. 11,5% ogólnej liczby zaludnienia miasta.
W XIX w. Skawinę nawiedzały epidemie cholery, w 1831 i 1873 r.. Szczególnie tragiczna była ostatnia zaraza, która pociągnęła za sobą śmierć ok. 300 osób.
W latach 1772–1795 i 1809–1848 Skawinę od Krakowa oddzielał kordon zaborczy, co było przyczyną spowolnienia życia gospodarczego miasta. W 1864 r. przez miasto poprowadzono linię kolejową Oświęcim–Kraków, a w 1884 r. linię Sucha–Kraków. Wybudowanie linii kolejowych, browaru (1895), rafinerii nafty (1900), nawiązującej do chlubnych tradycji garncarzy skawińskich Pierwszej Galicyjskiej Fabryki Wyrobów Kamionkowych i Szamotowych w Skawinie (1909) oraz Fabryki Środków Kawowych Henryka Francka Synowie – zatrudniającej ok. 300 robotników (1910), poprawiły stan gospodarki Skawiny. Browar przetrwał do roku 1915. Rafineria pracowała w okresie dwudziestolecia międzywojennego i została ostatecznie zamknięta po zakończeniu II wojny światowej. Popularna „szamotownia” i dawna fabryka Francka pod zmienionymi nazwami pracują do dziś.
W roku 1891 rozpoczęło w Skawinie działalność Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, które zaczęło zbierać pieniądze na budowę odpowiedniego domu – siedziby. Rada miasta w 1897 r. przekazała Towarzystwu trzy działki w miejscu, w którym niegdyś stał zamek. W momencie wybuchu I wojny światowej gmach już był gotów; stąd m.in. wyruszyła na wojnę ochotnicza drużyna sokołów. 26 VIII 1934 r. – w dwudziestą rocznicę wyruszenia ochotników do walki – w ścianę budynku działającego nadal „Sokoła” wmurowano tablicę pamiątkową.
W odrodzonym Państwie Polskim (od 1918 r.)
W dwudziestoleciu międzywojennym, w okresie kryzysu gospodarczego w Skawinie narastało bezrobocie. W latach 1931-1935 w szamotowni zwolniono 90% załogi. Jednak sytuacja miasta ulegała stopniowej poprawie. Powrócono do rozpoczętego w 1914 r. planu regulacji ulic, wybudowano nowe ulice i wybrukowano rynek, utworzono Miejski Zarząd Elektryczny, zelektryfikowano i skanalizowano miasto, rozszerzono sieć wodociągową, wybudowano chodniki z wodościekami, zmotoryzowano straż pożarną w Skawinie. Nadbudowano starą szkołę przeznaczając ją na budynek dla poczty, drugą starą szkołę oddano na potrzeby Sądu Grodzkiego. 12 XII 1931 r. oddano do użytku nowoczesny budynek szkolny.
W dniu 6 IX 1939 r. do Skawiny wkroczyły wojska niemieckie. Już we wrześniu spaliło się wiele obiektów. Zniszczeniu uległa stacja kolejowa w Skawinie oraz zakłady przemysłowe. Liczba mieszkańców zmniejszyła się z 4400 (1938 r.) do 3638 osób (1946 r.).
Niemcy zaczęli mordować ludność pochodzenia żydowskiego. W 1943 r. Żydów ze Skawiny oraz okolicznych wsi i miasteczek rozstrzelano w dwóch punktach w okolicznych lasach. Zabijano starców, ludzi chorych i dzieci; zdrowych wywożono z getta skawińskiego koleją lub samochodami do Oświęcimia albo do obozu koncentracyjnego w Płaszowie. Mordowano też rodziny żydowskie w ich własnych domach. Wielu Żydów przeżyło okupację dzięki pomocy Polaków. Już w 1939 r. w Skawinie znaleźli schronienie wysiedleńcy z Wielkopolski, a po upadku powstania warszawskiego do Skawiny napłynęło 4 tys. warszawiaków.
W czasie okupacji hitlerowskiej samorząd miejski został zniesiony. Zarząd gmin miejskich i wiejskich uformował się na podstawie ustawy gminnej z 28 Xl 1939 r. Na czele miasta Skawiny stał komisaryczny burmistrz, przy którym działała rada przyboczna. Burmistrzem był Polak, podlegający w całej swej działalności niemieckiemu staroście powiatowemu w Krakowie.
W październiku 1939 r. w Skawinie powstała Służba Zwycięstwu Polski, późniejszy Związek Walki Zbrojnej – Armia Krajowa. Na terenie miasta powstały oddziały: „Chrobry”, „Podhale” i „Harnasie”. Grupa Mariana Ożoga – „Chrobrego” prowadziła pracę zwiadowczą. W 1943 r. została zlikwidowana przez gestapo, zaś resztę oddziału wcielono do grup dywersyjnych „Błyskawica” i „Grom”. Z akcji Armii Krajowej wymienić można odczepienie wagonu z więźniami w rejonie Brzeźnicy w 1944 r. oraz wykonanie wyroku na jednym ze zdrajców grupy „Chrobrego”. 2 VII 1944 r. aresztowano 12 działaczy ruchu oporu, a następnie, mimo prób ich odbicia przez AK, przewieziono na przesłuchanie do obozu pracy w Płaszowie, potem do więzienia Montelupich i do kacetu.
Ze Skawiny wywożono broń w okolicę Krakowa, Suchej i Mszany Dolnej.
W 1942 r. nauczyciele skawińscy powołali „Tajną Komisję Oświaty i Kultury”, kierującą akcją tajnego nauczania. Uczono w prywatnych domach, w głębokiej tajemnicy.
Pod koniec 1944 r., wobec zbliżającego się frontu, Niemcy wykorzystywali mieszkańców Skawiny do kopania rowów. 23 I 1945 r. do miasta wkroczyły oddziały Armii Czerwonej, uniemożliwiając okupantowi realizację zaplanowanej wcześniej akcji niszczenia przemysłu skawińskiego. Niemcom udało się jedynie podpalić magazyny szamotowni.
Po II wojnie światowej władzę w mieście sprawowały: do połowy 1950 r. miejska rada narodowa i zarząd miejski z burmistrzem na czele, od 1950 r. do jesieni 1973 r. prezydium miejskiej rady narodowej, potem do 1975 r. miejska rada narodowa i naczelnik miasta przy pomocy urzędu miejskiego, a od 1976 r. rada narodowa miasta i gminy oraz naczelnik miasta i gminy w Skawinie przy pomocy urzędu miasta i gminy. Od czasu wyborów samorządowych w 1990 r. władzę w mieście piastuje rada miasta i gminy oraz zarząd miasta i gminy z burmistrzem na czele. Organy te obsługuje urząd miasta i gminy.
Od 1975 r. Skawina ma wspólną granicę z Krakowem. Miasto liczy obecnie ok. 25 tys. mieszkańców, zatrudnionych częściowo w Krakowie powiązanym ze Skawiną dobrą siecią komunikacyjną, w znacznej jednak mierze pracujących w licznych zakładach pracy w samej Skawinie.
Po wojnie, na bazie fabryki Francka powstały Skawińskie Zakłady Koncentratów Spożywczych. Od 1993 r. fabryka – potentat na rynku paluszków i krakersów – jest własnością znanej niemieckiej firmy Bahlsen i nosi nazwę Lajkonik Snacks S.A.
Fabryka Wyrobów Szamotowych i Fajansowych, potem Fabryka Materiałów Ogniotrwałych, nosi obecnie nazwę Skawińskich Zakładów Materiałów Ogniotrwałych i produkuje wyroby ogniotrwałe dla największych hut. W 1995 r. w sąsiedztwie SZMO powstał najnowocześniejszy oddział światowego koncernu Vesuvius, specjalizującego się w produkcji i projektowaniu kształtek ogniotrwałych używanych do ciągłego odlewania stali.
Na krótko przed II wojną światową w Skawinie powstała – nieistniejąca już – huta szkła, produkująca do lat 90. XX w. szkło gospodarcze.
W roku 1939 przygotowywano się w Skawinie do budowy huty aluminium. Budowę rozpoczęto po wojnie, hutę uruchomiono w 1954 r. Przetapiała ona boksyty na czysty metal drogą elektrolizy. Obok niej od 1959 roku działał Instytut Metali Lekkich. Ponieważ huta zatruwała środowisko fluorowodorem, w okresie „Solidarności” (1980-1981) – po licznych protestach mieszkańców miasta i ekologów – władze zlikwidowały wydział elektrolizy, a przedsiębiorstwo jako Zakłady Metalurgiczne przetapia złom aluminiowy. Obecnie jest spółką, której głównym akcjonariuszem jest produkująca aluminium Huta Konin S.A.
Ponieważ wytop boksytów wymagał dużych ilości energii elektrycznej, w pobliżu huty aluminium w Skawinie rozpoczęto budowę elektrowni, zakończoną w 1962 r. Od wielu lat Elektrownia Skawina S.A. jest elektrociepłownią i obok energii elektrycznej dostarcza centralne ogrzewanie dla Skawiny i części Krakowa. Z jej pyłów i popiołów produkuje się materiały budowlane w powstałych w pobliżu elektrowni w latach 1961-1965 Zakładach Produkcji Elementów Budowlanych „Prefabet”, obecnym Przedsiębiorstwie Produkcji, Usług i Handlu Prevar Sp. z o.o.
W Skawinie działa obecnie prawie 3 tys. różnej wielkości zakładów przemysłowych, rzemieślniczych, handlowych i usługowych. Rozwojowi gospodarczemu sprzyja, trwająca od blisko stu lat, tradycja ośrodka przemysłowego, łatwość połączenia z Krakowem oraz bliskość autostrady łączącej Kraków ze Śląskiem.
W mieście, rozwijającym się w latach 50–80. XX w. szybko lecz chaotycznie, można obecnie zauważyć narastający ład budowlany i komunikacyjny. Powstają ładniejsze niż dawniej osiedla mieszkaniowe, sieć ulic rozwija się harmonijnie.
Nie należy zapominać o rozwoju duchowym miasta. Po wojnie w budynku szkolnym z 1931 r. zostało ulokowane liceum ogólnokształcące, w którym pracował m.in. dr Eugeniusz Jelonek, przed wojną nauczyciel Karola Wojtyły w gimnazjum wadowickim, zamieszkały i zmarły w 1985 r. na terenie nowej parafii Miłosierdzia Bożego na osiedlu Ogrody. W 1982 r. poświęcono kamień węgielny pod budowę kościoła Miłosierdzia Bożego, który został konsekrowany w 1995 r. przez kardynała Franciszka Macharskiego.
Skawina dzisiaj
Skawina leży w malowniczej kotlinie nad rzeką Skawinką będącą lewym dopływem Wisły. Od północy graniczy z porośniętymi lasem, wapiennymi wzgórzami tynieckimi, od południa – ze wzniesieniami Pogórza Wielickiego, zaś od zachodu – z Wisłą i równinnym pasem Kotliny Oświęcimskiej. Oddalona zaledwie o kilkanaście kilometrów od Krakowa, Skawina – wraz z szesnastoma okolicznymi wsiami – stanowi gminę o łącznej powierzchni 100 km2.
Skawina była miastem, które rozwinęło się na miejscu krzyżujących się ważnych szlaków handlowych, przy komorze celnej ustanowionej na rzece Skawince. Prawa miejskie otrzymała w 1364 roku z nadania Kazimierza Wielkiego. Według polskich kronikarzy, m.in. Janka z Czarnkowa i Jana Długosza, jeszcze za życia króla–założyciela wzniesiono mury obronne wokół miasta, wybudowano zamek, wydano akt prawny dotyczący budowy kościoła parafialnego oraz szkoły. Systematyczny rozwój miasta przerwał I rozbiór Polski, kiedy to Skawina znalazła się w obrębie państwa austriackiego, odzyskując wolność dopiero po upadku monarchii austro–węgierskiej w 1918 roku.
Centrum Skawiny: rynek i przylegające do niego uliczki zachowały swój układ jeszcze z okresu lokacji miasta, zaś najstarsze kamieniczki pochodzą z XVIII wieku. Ufundowany przez Kazimierza Wielkiego kościół parafialny Świętych Szymona i Judy spłonął kilkakrotnie w pożarach miasta. Z dawnej świątyni zachowały się jedynie dwa kamienne portale z XIV wieku, gotyckie drzwi wykute z żelaza, umieszczone przy wejściu do prezbiterium oraz piękna chrzcielnica wykonana z blachy miedzianej. Warte obejrzenia obrazy: osiemnastowieczny wizerunek Madonny z Dzieciątkiem (Matka Boska Skawińska), Budzenie Pasterzy, Złowienie ryby ze złotymi skrzelami, Matka Boska Bolesna, Chrystus Ukrzyżowany oraz Święci Apostołowie Szymon i Juda Tadeusz umieszczone są zarówno w ołtarzu głównym jak i w nawach bocznych kościoła. Natomiast „Ukrzyżowanie” – cenne malowidło wykonane na desce w 1640 roku – można podziwiać w murowanym przyszpitalnym kościółku Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny. W starej części budynku Miejskiego Ośrodka Szkolno-Wychowawczego zachowały się jeszcze grube, XVIII-wieczne mury oraz sklepienie kolebkowe, zaś we wschodniej części miasta zwanej Korabniki znajduje się piękny renesansowy dwór, w którym gościli m.in. Stanisław Wyspiański, Lucjan Rydel i Kazimierz Przerwa–Tetmajer.
Skawina stanowi siedzibę ponad 30 placówek oświatowych, kulturalnych i sportowych, których działalność obejmuje teren całej gminy. W bezpośredniej bliskości miasta znajduje się 11 zabytkowych parków, w tym rezerwat przyrody Kozie Kąty w okolicach Radziszowa oraz parki dworskie w Jurczycach i Polance należące niegdyś do rodziny generała Hallera. Warto również odwiedzić podskawińską Wolę Radziszowską, w której zachował się jeden z najstarszych i najcenniejszych zabytków klasy „0”: gotycki modrzewiowy kościółek z końca XV wieku.