PMA powołane zostało Rozporządzeniem Prezydenta Rzeczpospolitej 22.03.1928 r , gromadzenie zbiorów rozpoczęto już od 1923 r. w ramach Państwowego Grona Konserwatorów Zabytków Przedhistorycznych. Przed wojną zajmowało część budynku dawnej Podchorążówki w Łazienkach, gdzie w 1931 r. otwarto pierwszą stałą wystawę archeologiczną. W czasie wojny zbiory przeniesiono do Muzeum Narodowego, stamtąd wywieziono do Niemiec, część zbiorów nie powróciła do Muzeum. Od 1958 r. Muzeum mieści się w zabytkowym budynku dawnego warszawskiego Arsenału, zbudowanego w 1643 r. za panowania króla Władysława IV Wazy. W czasie Powstania Kościuszkowskiego w 1794 i Listopadowego w 1830 r. Arsenał był jednym z najważniejszych ośrodków rozgrywających się walk. Po upadku Powstania Listopadowego aż do 1935 r. funkcjonował jako więzienie, później mieściło się tu Archiwum. W dniu 26.03.1943r. pod Arsenałem miała miejsce słynna akcja odbicia „Rudego” z rąk hitlerowców przeprowadzona przez harcerzy z „Szarych Szeregów”. Od kilku lat w rocznicę wybuchu Powstania Listopadowego organizowane jest wielkie widowisko historyczne „Noc Listopadowa 1830”.
Państwowe Muzeum Archeologiczne gromadzi najstarsze, pochodzące z wykopalisk zabytki, ukazujące dzieje i kulturę mieszkańców ziem polskich od pojawienia się w epoce kamienia aż po czasy średniowiecza.. Najstarsze zabytki kamienne, kościane i krzemienne pochodzą sprzed stu tysięcy lat. PMA posiada najbogatsze zbiory materiałów związanych z górnictwem krzemienia,(m.in. z kopalni w Krzemionkach Opatowskich, bogate zbiory wyposażenia grobów w naczynia gliniane, wyroby z brązu, żelaza z cmentarzysk i skarbów z epoki brązu i wczesnej epoki żelaza oraz wielkich cmentarzysk kultury przeworskiej, liczne importy z terenów Cesarstwa Rzymskiego, wczesnośredniowieczne wyposażenia grobów z Mazowsza i Podlasia, liczne skarby monet i ozdób, zabytki z ziem bałtyjskich, a także kolekcję zabytków Józefa Choynowskiego z Kijowa i Tyszkiewiczów z Łohojska. Od początku powstania Muzeum prowadzi systematycznie badania wykopaliskowe oraz ratownicze, wyniki których publikuje w naukowym roczniku „Wiadomości Archeologiczne”.
Co 2 lata we wrześniu organizowane są międzynarodowe Dni Dziedzictwa Słowiańskiego w ramach Europejskich Dni Dziedzictwa.
Wystawy stałe:
Pradzieje ziem polskich – nowoczesna ekspozycja pomaga prześledzić procesy zasiedlania różnych grup ludzkich na ziemiach polskich od ok. 200 tys. lat temu po okres wczesnego średniowiecza. odtworzono życie codzienne dawnych plemion, ich kulturę materialną, sposoby grzebania zmarłych, produkcji narzędzi do zdobywania pożywienia, wytwarzania naczyń, ozdób, uzbrojenia, budowy domów, osad i grodzisk oraz wierzeń. Zabytki pochodzą z badań wykopaliskowych przeprowadzonych na osadach, cmentarzyskach, grodach a także ze skarbów i znalezisk luźnych. Na wystawie obejrzeć można kilka tysięcy oryginalnych zabytków, modele, dioramy, kopie zabytków i rekonstrukcje. Nowoczesne animacje multimedialne wyjaśniają zagadnienia technologiczne produkcji naczyń glinianych, narzędzi z różnych surowców, sposobów odlewów przedmiotów brązowych, wytopu w dymarkach, budowy domostw poszczególnych epokach, a filmy ukazują prace archeologów w terenie. Objaśnienia są także w języku angielskim. Wystawa dostępna dla osób niepełnosprawnych.
Alfabet architektury romańskiej – przeznaczona głównie dla młodzieży szkolnej, wyjaśnia znaczenie używanych terminów dotyczących architektury romańskiej od X w do połowy XIII wieku w Pol¬sce. Zagadnienia te przybliżają deta¬le architektoniczne, kopie i fotografie budowli, w tym kopie Drzwi Gnieźnieńskich i Drzwi Płockich w skali 1:1. Podkład muzyczny cofa nas do tych odległych czasów.
ABC architektury gotyku – Adresowana głównie do mło¬dzieży szkolnej, wyjaśnia terminy dotyczące architektury gotyckiej od połowy XIII do XV w. Głównie są to fotografie kościołów i budowli gotyckich, oryginalne fragmenty architektoniczne, zabytki z późnego śre¬dniowiecza, w tym kopie regaliów Kazimierza Wielkiego..
Biskupin – wystawa ukazująca dzieje osiedla obronnego z wczesnej epoki żelaza sprzed. 2700 lat, zabytki i fotografie. Część wystawy poświęcona jest przedwojennym badaniom. Na zdjęciach z badań „z lotu ptaka”, bardzo dokładnie widać konstrukcję wałów i domostw osiedla. Atrakcyjnymi elementami wystawy są diorama osiedla oraz zrekonstruowane wnętrze chaty wraz z jej wyposażeniem.
Na wystawach stałych prowadzone są lekcje muzealne dla dzieci i młodzieży.
Wystawy czasowe. Co roku w muzeum prezentowane są liczne wystawy czasowe własne i obce oraz sprowadzane z zagranicy. Wystawa „Skarby wieków średnich” ze zbiorów PMA uznana została za najlepszą wystawę w 2007 r. na Mazowszu – pierwsze miejsce w konkursie „Wierzba” oraz zdobyła II nagrodę w konkursie Sybilla za 2008 r.
Obecnie do 31grudnia 2009 r. dostępna jest wystawa „Czas i rzeka. Dolina Liwca u schyłku starożytności”. Prezentuje ona wyniki wieloletnich badań wykopaliskowych prowadzonych w dolinie Liwca przez Państwowe Muzeum Archeologiczne w Warszawie. Szeroko zakrojone prace archeologiczne na stanowiskach z p󟬬nej starożytności (II wiek p.n.e. – początek V wieku n.e.) muzeum podjęło w latach 60. ubiegłego wieku i prowadzi do dzisiaj. Zbadano tu duże nekropole w Kamieńczyku, Karczewcu, Nadkolu i Starej Wsi, wykopaliska na cmentarzysku w Jartyporach trwają do dzisiaj. Stanowiska te dostarczyły wielu cennych i informacji dotyczących życia ówczesnych mieszkańców doliny Liwca i bardzo wielu spektakularnych zabytków, także unikatowych w skali europejskiej. Na ekspozycji w PMA prezentowany jest wybór ponad 400 najciekawszych eksponatów – ozdób ze złota, srebra, brązu, szkła i bursztynu, narzędzi żelaznych, żelaznych i brązowych części uzbrojenia, naczyń glinianych czy przedmiotów przywożonych przez kupców z terenu Cesarstwa Rzymskiego. Jednym z nich jest efektowna brązowa zapinka w kształcie pelty – tarczy mitycznych Amazonek, pokryta barwną emalią. Na szczególną uwagę bogaty zespół naszyjników . Wystawa dwujęzyczna (polsko-angielska), towarzyszy jej folder w dwóch wersjach językowych ( polskiej i angielskiej). Autorzy wystawy: Jacek Andrzejewski (komisarz wystawy), Tomasz Rakowski, Katarzyna Watemborska, Aranżacja plastyczna: Jowita Kiepas-Szaniawska
Fot. Adrian Grycuk, CC BY-SA 3.0 PL, via Wikimedia Commons